मेंदूचे आरोग्य आणि विवेक

 

मेंदूचे आरोग्य आणि विवेक

==============

राजीव उपाध्ये 

दिनांक १० ऑगस्ट २०२४च्या म०टा०च्या मैफल पुरवणीत डॉ० तेजस्विनी कुलकर्णी यांचा "नात्यांमध्ये भावनांचे नियमन" असा लेख प्रसिद्ध झाला आहे. लेख उत्तमच आहे. पण भावनिक नियमनाचा लेखिकेने मानवी नात्यांपुरताच विचार केला आहे (कदाचित लेखाच्या मर्यांदामुळे असेल). पण भावनिक नियंत्रणाचा समाजाच्या स्वास्थ्याशी निकटचा संबंध आहे. या लेखाशिवाय अलिकडेच मेंदूच्या आरोग्याविषयी आणखी दोन पुस्तके वाचनात आली - त्यात Preserving Brain Health in Toxic Age हे पुस्तक लिहिणारे अर्नोल्ड आयझर हे ड्रेक्झेल विद्यापीठात एमिरेटस प्रोफेसर व पेन्सिल्वानिया विद्यापीठात सन्मान्य संशोधक म्हणून कार्यरत आहेत.  त्यांच्या पुस्तकात मेंदूच्या आरोग्याची हानी करणार्‍या जीवनशैली, वातावरण  संबंधीत संशोधनाचा संपूर्ण पट उलगडला आहे. दूसरे पुस्तक A Toxic Brain – revelations from a health journey हे सान्द्रा स्ट्रॉस यांनी  जडधातू आणि जैविकविषांमुळे आपल्या  पतीला झालेल्या दूर्धर आजाराची संघर्ष कथा आहे. 

वास्तविक सध्या आपल्या आजुबाजूला बघितलं, तर आधुनिक शहरी मनुष्य भावनिक नियंत्रण हरवून बसल्याचे दिसते. हे विधान अनेकांना खटकेल, पण ते मी पूर्ण जबाबदारीने केले आहे. हे चिंताजनक आहे. वास्तविक माझा हा लेख खरं तर एखाद्या चेताविज्ञानाच्या अभ्यासकाने लिहायला हवा. पण व्यावसायिक व्यस्ततेमुळे त्यांना हे जमत नसेल. पण मला नक्की खात्री आहे की बहुसंख्य मस्तिष्क/चेता विज्ञानाचे अभ्यासक माझ्याशी सहमत होतील.

हृदयाचे आरोग्य बिघडले तर अकाली मृत्युचा धोका बळावतो.  त्यामुळे हृदयाच्या आरोग्याकडे गंभीरपणे बघितले जाते, मात्र दूर्दैवाने तसे मेंदूच्या आरोग्याक॒डे गंभीरपणे न बघता "हे असेच चालायचे म्हणून दूर्लक्ष केले जाते". कोणतीही दूर्लक्ष केलेली समस्या स्नो-बॉल इफेक्टमुळे हळुहळु उग्र बनते आणि अंतिमत: हाताबाहेर जाते. हरवलेल्या भावनिक नियंत्रणाचे सध्या असेच काही झाले आहे.

क्षुल्लक कारणाने राग अनावर झाल्याने टोकाचे पाऊल उचलणे (खून आणि आत्महत्या), भरधाव गाडी चालवून निरपराध पादचार्‍यांचा बळी घेणे, सेल्फीच्या हव्यासापायी जीव गमावणे या बातम्यांशिवाय सध्या आपल्या आयुष्यातील एकही दिवस जात नाही. हा लेख लिहीत असताना कलकत्त्यामध्ये एका डॉ० तरूणीचा बलात्कार करून खून केल्याची बातमी फेसबुकवर झळकायला लागली होती.

वर दिलेल्या घटनांच्या मुळाशी असलेल्या कार्यकारणभावाचा आपण टप्प्याटप्प्याने जर विचार केला तर काही महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात यायला मदत होते -

०क्षुल्लक कारणाने राग - भावनिक नियंत्रणाचा अभाव - अविचाराने कृती

०भरधाव गाडी चालवून निरपराध पादचार्‍यांचा बळी घेणे - परिणामांचा विचार न करता बेपर्वाईने वागणे - अविचाराने कृती

०सेल्फीच्या हव्यासापायी जीव गमावणे - सारासार विचार न करता स्वत:चा आणि जीव धोक्यात घालणे - अविचाराने कृती

वर दिलेल्या प्रातिनिधिक उदाहरणांचा लसावि काढला तर असे लक्षात येते की परिणामांचा विचार न करता, स्वत:ला आणि इतरांच्या जीवाला धोका निर्माण होईल अशी ’अविचाराने’ केलेली कृती यात समान आहे. अविचाराने केल्या जाणार्‍या कृतींचा/वर्तनाचा पट कमी-अधिक तीव्रतेनेनुसार खुप मोठा आहे. गाडी चालवताना मोबाईलवर बोलणे, वाहतूकीचे नियम धूडकावणे, लाच मागणे-किंवा देणे किंवा एकंदरच कायद्याचा अनादर, असे अविचारी वर्तन जेव्हा मोठ्या संख्येने माणसे करू लागतात तेव्हा ते गंभीर रूप धारण करते, कारण अशा लोकांमुळे समाजाचे स्वास्थ्य हरवते. 

माणसे अविचारी वर्तन का करतात? असा प्रश्न आता जर तुम्हाला पडला असेल तर माझा हा लेख लिहीण्याचा उद्देश निम्मातरी पूर्ण झाला असे मी म्हणेन. बहुसंख्य लोकांची अशी धारणा असते की माणसाला विचार करायची क्षमता शिक्षणाने प्राप्त होते. पण हे अर्धसत्य आहे. अविचारी वर्तनाचे उर्वरित सत्य शोधण्यासाठी जीवशास्त्राची मदत घेणे आवश्यक ठरते. ज्याप्रमाणे आडात नसेल तर पोहर्‍यात येत नाही, त्याचप्रमाणे निसर्गाने बहाल केलेल्या मेंदू या अवयवाचा व्यवस्थित विकास झालेला नसेल, तर शिक्षणाचा योग्य तो परिणाम होत नाही. 

मेंदूची उत्पत्ती

पृथ्वीवर विकसित झालेल्या जीवसृष्टीमध्ये मेंदूच्या विकासाचा इतिहास तपासला तर मेंदूची निर्मिती खुप नंतर झालेली दिसतो. सुरुवातीला जन्माला आलेले विषाणू, एकपेशीय जीव यामध्ये मेंदू दिसत नाही. पण जसजसे बहुपेशीय जीव विकसित पावू लागले तसतसे त्यांच्या अंतर्गत यंत्रणेमध्ये सुसूत्रता राहावी यासाठी प्रथम चेतासंस्था (Nervous system) विकसित पावली. अनेक कृमींमध्ये फक्त मेंदूरहित चेतासंस्था असते (उदा० स्टारफिश, जेलीफिश, समुद्र स्पंज, राउंड्वर्म, चपटे कृमी , हैड्रा इ०). जसजसे गुंतागुंतीच्या रचना आणि वैशिष्ट्यपूर्ण गुणधर्मांचे जीव विकास पावले, तसे त्यांच्यात वेगवेगळ्या प्रकाश, ध्वनि, स्पर्श, तापमान इ० संवेदनांना प्रतिसाद देण्याची गरज आणि क्षमता निर्माण झाली आणि संवेदनानुसार योग्य तो निर्णय घेऊन प्रतिसाद देणे, अंतर्गत यंत्रणा चालू किंवा बंद करणारी व्यवस्था म्हणून अत्यंत गुंतागुंतीचा मेंदू हा अवयव निर्माण झाला. मेंदूची उत्क्रांती वेगवेगळ्या जीवांच्या पर्यावरणातील आह्वानानुसार होत राहीली. मग मेंदूच्या मागील भागात प्रकाशरूपी संवेदनाना प्रतिसाद देणार्‍या चेतापेशींचा समूह विकसित होऊन पार्श्वपिण्ड (Occipital lobe) ची निर्मिती झाली. या प्रमाणेच ध्वनी आणि स्पर्श या संवेदनाना ग्रहण करणार्‍या (शंखपिण्ड) Temporal lobe) आणि भित्तीपिण्ड (parietal lobe) ची निर्मिती झाली. 

मेंदूच्या या खण्डांचे कार्यगत विभाजन (functional differentiation) बंदिस्त कप्प्यांमध्ये झालेले नाही आणि तसे श्रेयस्कर पण नव्हते. प्रत्येक खण्डाची काही मुख्ये कार्ये आहेत आणि काही पूरक किंवा उपकार्ये आहेत. उदा० शंखपिण्डाचे (टेंपोरल लोब) कार्य फक्त ध्वनी या संवेदने पुरते सिमित नसते, तर भाषा,भावना आणि काही प्रमाणात दृष्य संवेदनांचे पण या खण्डात विश्लेषण होते...

मेंदूतील या सर्व भागांची रचना विशिष्ट संवेदनाना अनुलक्षून असली तरी या सर्व भागांमध्ये सुसूत्रता ठेवणे,  एखादे उद्दीष्ट गाठण्यासाठी आवश्यक असणारे भविष्याचे नियोजन करणे, आणि तसेच एखाद्या कृतीच्या भावी परिणामांचे मूल्यमापन करणे, किंवा धोक्याचे/जोखमीचे विश्लेषण करणे, मानसिक अथवा शारीरिक आवेगावर नियंत्रण ठेवणे, नैतिक/अनैतिक, धोकादायक/सुरक्षित अशी वर्गवारी करणे, त्याप्रमाणे निर्णय घेऊन इतर  संबंधित भागांना आदेश देणार्‍या भागाचा विकास होत गेला. बहुतेक सर्व जलचर, भूचर आणि पक्ष्यांमध्ये काही ना काही प्रमाणात ही सर्व कार्ये जीवसृष्टीतील अस्तित्व टिकविण्यासाठी आवश्यक असतात. पण काहीशी दूर्दैवाची गोष्ट अशी की ज्याला विवेकाचे स्थान  म्हणता येईल अशा मेंदूतील महत्त्वाच्या भागाचा विकास मेंदूच्या आकाराच्या प्रमाणात झाला. त्याचे नाव उपाग्रखण्ड (Prefrontal lobe)!

उपाग्रखण्ड हा भाग चेतापेशींच्या अत्यंत  दाट जाळ्याने उर्वरित सर्व मेंदूशी, उदा० (बाह्यक (cortex), उपबाह्यक (subcortex), मस्तिष्कदण्ड (brain stem))  इत्यादिंशी जोडला गेलेला असतो. उपाग्रखण्डाचा वरचा भाग हा लक्ष, ज्ञान आणि कृती नियंत्रित करतो. मेंदूच्या या भागाचे अत्यंत गुंतागुंतीच्या आणि आपल्या मनुष्यत्वाशी निगडित असलेल्या नियोजन प्रक्रियेत महत्त्वाचे काम चालते. व्यक्तिमत्त्वाचा आविष्कार, निर्णय प्रक्रिया, सार्वजनिक आयुष्यातील संयम या सर्वांवर विकसित उपाग्रखण्डाचे नियंत्रण असते. वेगळ्या तऱ्हेने सांगायचे झाले तर आपली ध्येये आणि विचार, कृती यांच्यामध्ये सुसंवाद ठेवण्याचे कार्य (ज्याला आपण विवेक म्हणतो)  उपाग्रखण्ड करतो.

उपाग्रखण्डाचे सर्वात ठळकपणे चालणारे कार्य म्हणजे अधिकारी कार्य.  परस्पर विरोधी विचार किंवा कृती जाणणे, चांगले किंवा वाईट यांच्यातील फरक, साधर्म्य आणि वैधर्म्य यातला फरक, एखाद्या निर्णयाचे किंवा चालू कृतीचे भविष्यातले निष्पन्न, ध्येयाच्या दिशेने प्रवास इ० सर्वांवर उपाग्रखण्डाचा प्रभाव असतो. उपाग्रखण्ड नियमांचे (वि० सामाजिक) ज्ञान ग्रहण करतो. उपाग्रखण्डाचा पुढचा भाग (along the rostral-caudal axis) अमूर्त (abstract)  पातळीवरील नियमांच्या ज्ञानाचे ग्रहण करतो. योग्य रीतीने काम करणारा उपाग्रखण्ड वास्तवाचे भान देतो आणि अपराधीपणा किंवा पश्चात्तापाची भावना पण देतो. स्वप्नात सृजनशीलता जरी जागी असली आणि काही वेळा ती लाभकारी असली तरी त्यात तर्कसंगती नसते. म्हणून स्वप्नात जे काही वेळा वाटते किंवा दिसते, ते दिवसा जागेपणी प्रत्यक्ष शक्य नसते. झोपेत उपाग्रपिंड फारसा कार्य करत नसल्याने स्वप्नांमध्ये पश्चात्तापाची भावना नसते.  यामुळे कायदे मोडून धोकादायक वर्तन करताना पश्चात्तापाची भावना नसणे हे उपाग्रखण्डाचे कार्य बिघडल्याचे लक्षण मानावे लागते. जे अट्टल गुन्हेगारांमध्ये सर्रास दिसते.

उपाग्रखण्ड आणि उपाग्रबाह्यक (उपाग्रखण्डाचे बाहेरील चेतापेशींचे आवरण) यांच्या विलक्षण विकासामुळे मानवाला विवेकाची देणगी मिळाली, माणूस विचारक्षम बनला आ्णि संपूर्ण जीवसृष्टीत एक वेगळे स्थान प्राप्त झाले. ही विचारक्षमता इतर जीवांमध्ये नसते का? तर नक्कीच असते, फक्त ती पर्यावरणातील आह्वाने आणि उपाग्रखण्ड आणि उपाग्रबाह्यक यांच्या एकूण आकारावर आणि विकासावर अवलंबून असते. म्ह० ज्या प्रजातींमध्ये मेंदूचा आकार लहान असतो, तिथे "उपाग्रखण्ड आणि उपाग्रबाह्यक" पण फारसे विकसित होत नाहीत. साहजिक त्यांची कार्ये पण मर्यादित प्रमाणात दिसून येतात. 

अविकसित उपाग्रखण्ड,  सामाजिक स्वास्थ्य आणि गुन्हेगारी

उपाग्रखण्ड आपल्या वर्तनात आणि जगाशी संवाद साधण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतो. जेव्हा हा भाग पूर्णपणे विकसित होतो, तेव्हा व्यक्ती चांगले निर्णय घ्यायची क्षमता आणि आत्मनियंत्रण हे गुण धारण करतात. आवेगावर नियंत्रण ठेवायचे काम फक्त व्यवस्थित विकसित झालेला उपाग्रखण्ड करतो. तारूण्यावस्थेत संप्रेरकांच्या प्रभावामुळे, मद्यसेवनाने तसेच अमली पदार्थांच्या सेवनाने उपाग्रखण्ड निष्प्रभ होतो.  त्यामुळेच माणसामधला अविकसित आणि कार्यभ्रष्ट (dysfunctional) उपाग्रखण्ड हा सामाजिक अस्वास्थ्य आणि गुन्हेगारीचे जीवशास्त्रीयदृष्ट्या मूलभूत कारण आहे, असे म्हटल्यास वावगे ठरू नये.

अलिकडील ताज्या संशोधानानुसार, उपाग्रखण्ड आणि उपाग्रबाह्यक यांचा विकास पूर्ण पंचविशीनंतरही चालू राहतो. या टप्प्यानंतर हा विकास पूर्ण होणे हे त्या व्यक्तीला मिळणार्‍या स्थैर्यावर अवलंबून असते. ज्याना घंटाकृती आलेखाचा नियम (बेल कर्व्ह) नियम माहित आहे त्यांनाच हे पटेल की जसजसे लोकसंख्येच्या ताणाने, पर्यावरणातील असमतोलाने जगणे अवघड बनेल तसे विवेकी आचरण हे अपवाद बनेल. कायद्याची अंमलबजावणी कडक नसेल तर ही समस्या आणखीनच गंभीर बनते. कटु आहे पण सत्य आहे...

त्यामुळे व्यक्ती १८ व्या वर्षी सज्ञान बनते अशी सामाजिक धारणा असली तरी विवेकी बनतेच असे नाही. वर लेखाच्या सुरुवातीला उल्लेख केलेल्या आणि इतर अनेक गुन्ह्यांमध्ये जिथे बेपर्वा/आत्मघातकी वर्तन ठळकपणे दिसून येते, तिथे अविकसित उपाग्रखण्ड हे प्रमुख जीवशास्त्रीय कारण सांगता येते. यावर जगभरच्या सन्मान्य विद्यापीठात भरपूर संशोधन झालेले आहे. 

उपाग्रखण्डाच्या विकासावर प्रभाव टाकणारे घटक

आजुबाजुचे वातावरण (वि० गुन्हेगारी), लहान वयात संगोपनाचा अभाव, भावनिक आघात करणारे प्रसंग, रोजच्या जीवन संघर्षामुळे जगण्याचा ताण (विशेषत: विश्रांतीचा अभाव आणि कॉर्टीसॉल सारख्या संप्रेरकांची दीर्घकाल वाढलेली पातळी), समाजमाध्यमांवरील अतिवावराने येणारा ताण, कुपोषण, हवा, पाणी आणि अन्नातून होणारा जैविक-विषांचा हल्ला, मेंदूचे आणि परिणामी उपाग्रखण्डाचे कार्य/आरोग्य बिघडविण्यास कारणीभूत ठरतात.  स्वमग्नता, अल्झायमर, स्ट्रोक, अपस्मार, कंपवात, दुर्मनस्कता (स्किझोफ्रेनिया) इ० अनेक मानसिक विकारांचे प्राबल्य वाढते. याची किंमत बाधित व्यक्तीचे कुटुंब, समाज आणि राष्ट्र या सर्वानाच मोजावी लागते. अलिकडेच वाचलेल्या एका वृत्तानुसार शिसे या धातूमुळे होणार्‍या विषबाधेमुळे मुलांचा बुद्ध्यंक कमी होऊन मतीमंदत्व येऊ शकते. 

याशिवाय एक धक्कादायक गोष्ट सान्द्रा स्ट्रॉस या बाईंच्या उल्लेख केलेल्या पुस्तकात आहे - इतर अवयवांप्रमाणे मेंदूतही चयापचयामुळे पेशीमळाची (Cellular waste products) निर्मिती होत असते. या पेशीमळाचा निचरा करणारी यंत्रणा झोपेत सक्रिय होते. ही यंत्रणा २५% लोकसंख्येत जनुकीय दोषांमुळे विकसित होत नाही. त्यामुळे मेंदूच्या आरोग्याची समस्या आणखी गंभीर बनते. स्मार्टफोनच्या अतिवापराने झोप नाहीशी झाल्यामुळे मेंदूतील विषद्रव्यांचा निचरा न होणे इ० अनेक कारणांमुळे उपाग्रखण्डाच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो.

हवामानबदल आणि उपाग्रखण्ड

प्रसिद्ध टेड व्याख्यानमालेत नुकताच म्ह० १५ ऑगस्ट रोजी एका नव्या व्याख्यानाचा व्हिडीओ युट्युबवर प्रसृत केला गेला. या व्याख्यानात वर्तवलेले हवामानबदलाचे ताजे भाकीत अतिशय चिंताजनक आहे. २०२३ पासून घसरगुंडीचा वेग एकदम वाढला आहे आणि पृथ्वीची सहनशीलता, स्वत:ला दुरुस्त करायची क्षमता संपली आहे, असा सूर वेगवेगळी  संख्याशास्त्रीय मॉडेल्स आळवत आहेत.

देशात यावर्षी झालेल्या पावसाच्या पार्श्वभूमीवर भविष्यातील चित्राचा अंदाज बांधणे फार अवघड वाटायला नको.

जागतिक हवामानबद्लामुळे मेंदूच्या रचनेत आणि कार्यात दोन्हीमध्ये बदल होत आहेत, हे आधुनिक चेताविज्ञान आता मान्य करते. पण भारतावर याचा काय परिणाम होईल याचा अंदाज बांधायचा असेल तर विषुववृत्ताजवळील देशांचा अभ्यास करावा. यासाठी फार कष्ट घ्यायची पण आवश्यकता नाही.

समजा जागतिक तापमानात १ अंश सेल्सिअस ची जर वाढ झाली तर भारतातील मोठ्या लोकसंख्येला सुखाची आणि हक्काची झोप मिळणे अवघड बनेल. उकाडा, पूर, वादळे यांना तोंड देताना नागरिकांमध्ये मन:शांति टिकून राहणे अवघड आहे. उदा० मन:स्वास्थ्य हरवल्याने चिडचिडेपणा वाढला की ’क्षीणा: जना: निष्करूणा भवन्ति’ या उक्ती प्रमाणे माणसे पटकन विवेक हरवतात. त्याचा मोठा परिणाम माणसांच्या वर्तनावर, निर्णयशक्तीवर, उत्पादकतेवर, तसेच राजकीय आणि सामाजिक स्थैर्यावर होतो. अशा मोठ्या समस्या हाताळायला जे धाडसी निर्णय घ्यावे लागतात ते लोकशाही राज्यव्यवस्थेत अवघड बनते. या शिवाय आनंदाच्या जागतिक क्रमवारीत भारताचा नंबर बराच खाली आहे, जो नागरिकांच्या सर्वसाधारण मानसिक आरोग्याचा निदर्शक आहे.

याचे भान कुणाला आहे का? सध्या मला तरी तसे अजिबात दिसत नाही...

संदर्भ -

१.https://www.americanbrainfoundation.org/the-effects-of-climate-change-on-brain-disease/?form=MG0AV3

२. https://www.ucl.ac.uk/news/2024/may/climate-change-likely-aggravate-brain-conditions?form=MG0AV3

३. https://www.who.int/news/item/14-03-2024-over-1-in-3-people-affected-by-neurological-conditions--the-leading-cause-of-illness-and-disability-worldwide

४. https://www.msn.com/en-in/health/health-news/how-lead-poisoning-is-threatening-children-worldwide/ar-AA1padbS?ocid=socialshare&pc=NMTS&cvid=efab1a5020c04bedaa7be7613f2842ee&ei=52

५. https://www.youtube.com/watch?v=Vl6VhCAeEfQ&t=41s