शनिवार, १० जून, २०२३

सत्त्वपरीक्षा

 सत्त्वपरीक्षा

========


-राजीव उपाध्ये


आयुष्यात सहनशीलतेची परीक्षा घेणारे प्रसंग तुम्ही कसे हाताळता? अशा प्रसंगात आपले कोण आणि परके कोण हे मात्र नक्की समजतात.


गेल्या वर्षी याच महिन्यात अपर्णाने (बायकोने) स्विगीवरून भेळ मागवली आणि एकदोन दिवसात हळूहळू तिची तब्येत बिघडायला सुरुवात झाली. प्रथम मळमळ आणि पोट बिघडणे ही सामान्य लक्षणे होती आणि प्राथमिक उपचारांनी बरे वाटेल, अशी अपेक्षा होती. पण नंतर लक्षणांची तीव्रता वाढून अपर्णाला ताप भरला. सुरुवातीला ताप साधा वाटला पण तो वाढला आणि त्यात अपर्णाचे बोलणे असंबद्ध होऊ लागले आणि ऑक्सीमिटरवर ऑक्सीजनची पातळी बघितली, तेव्हा मात्र मी घाबरलो आणि तिला हॉस्पिटलमध्ये जाऊ या, असे सुचवले. अपर्णाला हॉस्पिटलमध्ये ॲडमिट व्हायचे नव्हते कारण घरातलं सगळं रूटीन बिघडेल, असा त्या अवस्थेत तिचा युक्तिवाद होता. 


खालावलेली ऑक्सीजन पातळी आणि असंबंद्ध बोलणे यामुळे मी पूर्णपणे हादरलो होतो आणि उशीर करणे माझ्या अंगलट येऊ शकले असते. शक्य तेव्हढ्या शांतपणे मी तिला पटवायचा प्रयत्न केला पण तो फोल ठरला. हळूहळू माझा धीर सुटायला लागला आणि मग मी नाईलाज झाला तेव्हा आवाज चढवला. खूप थयथयाट केला तेव्हा अपर्णा हॉस्पिटलमध्ये यायला तयार झाली. हॉस्पिटलमध्ये चाचण्या केल्यावर साधी कावीळ असे निदान झाले आणि डॉक्टरांच्या अपेक्षेप्रमाणे ताप २-३ दिवसात निघाला पण.) पण मुद्दा असा आहे की माझा थयथयाट त्यावेळेला कुणी रस्त्यावर ऐकला असता तर या बाईचा नवरा हिला किती छळतो, असा प्रश्न अनेकांना पडला असता. पण त्या अगोदर मी बराचवेळ शांतपणे समजावून सांगण्याचा केलेला प्रयत्न रस्त्यावर कुणाला कधीच कळला नसेल.


माझ्या सहनशक्तीची पराकोटीची परीक्षा मी माझ्या आईच्या मेनोपॉजमध्ये दिली. 


८६ साली वडील गेल्यानंतर आईची तब्येत हळूहळू ढासळायला सुरुवातीला झाली. भविष्याविषयीच्या अनेक स्वप्नांवर पाणी अगोदरच पडले होते. जे काही करायचे ते पुण्यात राहूनच करावे लागणार होते. "आईला सोडून दे" असे सांगणारे काही महाभाग मला तेव्हा भेटले. त्यांचे ऐकले असते तर नक्की काय आणि किती साधले असते, हे ठरवणे आता अवघड आहे. पण आईकडच्या नातेवाईकांनी मात्र मला कच्चे सोलून खाल्ले असते, हे मात्र नक्की...


आईच्या तेव्हाच्या मानसिक स्थितीला काही मानसिक आघातांची किनार होती, तसेच एका सुपरस्टीशनची पण त्याला किनार होती (माझ्या आयुष्यात ज्यांनी माती कालवली त्यात ज्योतिषांचा सहभाग खूप आहे). लायकी असून आपले आयुष्य वाया गेले, ही आईची भावना त्यात प्रमूख होती (हा त्यातला खरा तथ्याचा भाग. आईला जवळून ओळखणारे सर्व हे निर्विवाद मान्य करायचे.). तिचं सगळं वैफल्य माझ्यावर निघत होते. एकूलता एक असण्याचा हा दोष...


आज उशीरा का होईना मला आयुष्यातल्या बहुतेक सर्व प्रश्नांची उत्तरे मिळाली असल्याने retrospectively आईला समजून घेता येते, पण तेव्हा मात्र मी एका वणव्यात सापडलो होतो. तेव्हाचे मित्र तर असून नसल्यासारखे होते (आई तेव्हाही त्यांना "हे तुझे फक्त सुखाचे सोबती" असे म्हणायची. प्रत्यक्षात ते सुखाचे सोबती तरी होते का असा प्रश्न आता पडतोच). पण मनातली घालमेल बोलून दाखवायला दूर्दैवाने एकही योग्य जागा नव्हती. 


मला जेव्हा हे असह्य होई तेव्हा मी आमच्या तेव्हाच्या फॅमिली डॉक्टरांना भेटायचो. मग त्या मला Restyl घ्यायला सांगायच्या किंवा "आईला सायकियाट्रिस्टकडे घेऊन जा" म्हणून थंडपणे सांगायच्या. पण आईचे वागणे असे का आहे याबद्दल एक अवाक्षर त्या बोलल्या नाहीत. मी दोन सायकियाट्रिस्टकडे तिला घेऊन पण गेलो. पण अशा पेशंट बरोबर रॅपो निर्माण करणे ही डॉक्टरांची प्राथमिक जबाबदारी आहे. त्यात ते सपशेल अपयशी ठरले. आज मला त्यांची आठवण झाली की पायातली चप्पल काढावीशी वाटते. पण  दिवसामागून दिवस जात होते. अधूनमधून आईची मनस्थिती खूप छान असायची. माझं संस्कृत तिच्यापेक्षा चांगलं होतं, याचा तिला अभिमान होता.  तिने दिलेला वाचनाचा आणि पाठांतराचा किडा मी जोपासला याचा पण तिला अभिमान होता. मी पुस्तकांची चळत घेऊन आरामखुर्चीत वाचत बसलो की तिला भारी कौतूक वाटायचे. मुलांनी आईवडीलांच्या पुढे गेलेच पाहिचे, हे आईने माझ्यावर मनावर बिंबवलेले महत्त्वाचे तत्त्व.  त्याच सुमारास माझ्या संगणकीय संगीतावरील कामाला भरपूर प्रसिद्धी मिळाल्याने अधूनमधून ती सुखावायची, पण ते सुख फार काळ टिकत नसे. 


असंच एकदा आईच्या मानसिक स्थितीने कमालीचा तळ गाठला होता आणि माझ्या आय० आय० टी० मधल्या एका डॉक्टर मित्राचा मला फोन आला की तो पुण्यात आहे आणि त्याला मला भेटायचे होते. आय० आय० टी० मध्ये मला जे काही थोडे चांगले मित्र मिळाले, त्यात हा एक होता. त्याची आई त्याच्या लहानपणी गेली होती आणि तरीही तो डॉक्टर झाला आणि आय० आय० टी० मध्ये एम०टेक० करायला आला, याचे माझ्या आईला खूप अप्रूप होते. आई त्याची वरचेवर चवकशी करायची.  आम्ही विद्यापीठात भेटलो, तेव्हा त्याने आईची चौकशी केली तेव्हा माझा चेहेरा कावराबावरा झाला आणि मी उत्तर देण्याचे टाळू लागलो. मग त्याने खोदूनखोदून चवकशी केली आणि मला म्हणाला, "मी आजच संध्याकाळी तुझ्या आईला येऊन बघतो". मी अतिशय हताशपणे त्याला "हो" म्हटले. 


त्या दिवशी आम्ही दोघेजण एकत्र घरी गेलो आणि आईची ओळख करून दिली. "हा डॉक्टर गौतम! माझा हॉस्टेल मधला मित्र! तुला भेटायला आला आहे".  आईचा चेहेरा किंचित उजळला. त्याने आईशी गप्पा मारता मारता तब्येतीची चौकशी करायला सुरुवात केली आणि मी चहा करायला आत गेलो. चहा आणि गप्पा झाल्यावर गौतम म्हणाला, "चल जरा पाय मोकळे करून येऊ. मग त्याने मला सांगितले की आईची परिस्थिती भयानक वाईट आहे कारण तिचा "मेनोपॉज" चालू आहे. त्या दिवशी आयुष्यात मला १ल्यांदा मेनोपॉज हा शब्द मला समजला आणि आईला काय होत आहे, हे समजले.


डॉक्टर गौतम म्हणाला, "तुला ताबडतोब आईला चांगल्या गायनेकॉलिस्ट किंवा सायकियाट्रिस्ट्कडे घेऊन जावे लागेल." मग मी त्याला माझे सायकियाट्रिस्ट्चे आलेले अनुभव सांगितले. परिस्थिती कठिण बनली होती. त्यावर डॉ० गौतमने मला सुचविले की मी आमच्या फॅमिली डॉक्टरांना परत भेटावे आणि त्यांना आमच्या भेटीत काय झाले हे सांगावे. गरज पडल्यास त्याने परत पुण्याला येऊन डॉक्टरांना भेटायची तयारी दाखवली. सुदैवाने ती वेळ आली नाही. मात्र यानंतर आमच्या फॅमिली डॉक्टरांनी त्यांची हटवादी भूमिका सोडली आणि मला एक मार्ग सूचवला. पुढे त्याचा ब-याच प्रमाणात मला उपयोग पण झाला. अधूनमधून त्या मला "आईचा फूल बॉडी चेक-अप करून घे" असा आग्रह करायच्या, पण आईला ते मान्य नसे. "उद्या काही निघाले आणि मी अंथरूणाला खिळले तर तुझ्या लग्नाचे कोण बघेल?" असा आईचा मला प्रश्न असे आणि माझ्याकडे त्याचे उत्तर नसे...


पुढे त्याच परिस्थितीमध्ये माझे लग्न झाले आणि आईच्या ढासळेल्या तब्येतीचा/व्यक्तीमत्त्वातील बदलाचा परिणाम माझ्या वैवाहिक आयुष्यावर पण व्हायचा तो झाला. एका प्रसंगानंतर आई अचानक भयानक मलूल होऊ लागली. हे मलूल होणे इतके विचित्र होते की मला काय करावे करेना ते कळेना. एक दिवस मात्र हद्द झाली. आईला पातळ नीट नेसता आले नव्हते. मी तिला सांगितले, तेव्हा ती ते स्वीकारायला तयार नव्हती, आणि तशीच बाहेर जायला निघाली, तेव्हा मी घाबरलो आणि अक्षरश: आरडओरडा, आदळआपट करून तिला थांबवले. लगेच आमच्या फॅमिली डॉक्टरांना फोन केला. त्यांनी तिला ताबडतोब हॉस्पिटलमध्ये न्यायला सांगितले. त्या परिस्थितीमध्ये मी आईला ब-याच प्रयत्नानंतर कसेबसे जोशी हॉस्पिटलमधे नेले. प्राथमिक चाचण्यानंतर तातडीचा एम०आर०आय० स्कॅन केला तेव्हा निदान झाले - "शेवटच्या स्टेजचा rapidly advancing ग्लायोमा!"


आईच्या शेवटच्या दिवसात सख्खा मामा अमेरीकेहून, सख्खी मावशी नाशिकहून धावून आले. आईच्या ऑपरेशनच्या वेळी आजीने आईकडच्या सर्व नातेवाईकांची फौज उभी केली.  एके दिवशी  जोशी हॉस्पिटलमधे  रात्री मामाने  आईवर झालेल्या मानसिक आघातांबद्दल मला सविस्तर सांगितले (मानसिक आघात हे कॅन्सरचे एक प्रमुख कारण असतात असे मला पुढे सिप्ला कॅन्सर सेंटरमध्ये लावलेल्या पोस्टरमुळे आणि डॉक्टर बावडेकरांच्या आत्मचरित्रामुळे समजले). पण तोपर्यंत उशीर झाला होता. ते अगोदरच सांगितले असते तर आमचे नाते वेगळे आणि समृद्ध झाले असते पण आता जर-तर ला काही अर्थ नाही. 


हे सर्व आज लिहायचे कारण - सत्त्वपरिक्षेच्या प्रसंगात सहनशीलता संपते, मग काहीही करून उद्दीष्ट साधायचे असते.   उंटावरून शेळ्या हाकणारा समाज फक्त  आपल्याला दूषणे देण्यासाठी असतो. 


गुरुवार, १ जून, २०२३

*प्लास्टीक पिशव्या, सामाजिक जबाबदारी आणि कायद्याचा बडगा*


मी गेले अनेक महिने कुत्र्यांच्या मानवीकरणाचा (domestication) निरीक्षणात्मक अभ्यास करत आहे. जगभरच्या पाळीव कुत्र्यांची असंख्य निरीक्षणे केल्यावर काही आश्चर्यकारक गोष्टी लक्षात आल्या. पाळीव कुत्र्यांची अस्तित्वाची लढाई न्यूनतम असते. मालकाने अन्न आणि सुरक्षेची महत्त्वाची गरज भागवल्यामुळे कुत्री मालकाशी जुळवून घेतात. तसेच जेव्हा प्रेत्येक आज्ञापालनाचे काही ना काही बक्षिस मिळते, तेव्हा त्या आज्ञा निमूटपणे स्वीकारल्या जातात (प्रत्येक कुत्र्याचा स्वभाव वेगळा असतो आणि जनुकीय रचना वेगळी असल्याने थोडे इकडेतिकडे होऊ शकते) *पण केवळ योग्य वेळी योग्य बक्षिस दिल्याने, भावनिक आणि इतर गरजा पूर्ण झाल्याने कुत्री मानवी वर्तनाच्या किती जवळ जाऊ शकतात, याचे अत्यंत उत्तम उदाहरण म्हणजे चिनी पुडल जातीचे श्वान. भविष्यात जनुकीय अभियांत्रिकीमुळे चिनी लोक या कुत्र्यांना माणसाप्रमाणे कदाचित बोलायला पण शिकवतील पण तो भाग वेगळा...
 
हे सांगायचे महत्त्वाचे कारण असे पाळीव कुत्र्यांचा जगण्याचा संघर्ष जसा न्यूनतम पातळीवर आणता येतो, तसा माणसांचा जगण्याचा संघर्ष फार थोड्या व्यक्तींमध्ये न्यूनतम पातळीवर येतो. सहसा समाधानी माणसे थोडीफार जबाबदारीने वागताना दिसतात. विचार करा, *माणसाची पालनकर्ती राज्यव्यवस्था माणसाच्या प्रत्येक योग्य वर्तनाबद्दल कधीही शाबासकी देत नाही*. पण कुत्र्यांना मात्र प्रत्येक योग्य वर्तनाबद्द्ल शाबासकी मिळते. कदाचित असे बक्षिस देणे माणसाला आर्थिकदृष्ट्या परवडणार नाही. पण ज्या संस्कृतीमध्ये ताबडतोब, याच जन्मात जिथल्या तिथे बक्षिस मिळते तिथे मनुष्याने देदीप्यमान प्रगती केली आहे (उदा० भांडवलशाही देश, युरोपिअन संस्कृती).

भारतीय संस्कृतीचे दूर्दैव असे की असे बक्षिस मेल्यानंतर देण्याचे आश्वासन देते. बहुसंख्य भारतीय समाज जबाबदारीने वागत नाही याची खरी गोची हीच आहे. कुणाला पटो अथवा न पटो.

- राजीव उपाध्ये

शनिवार, २० मे, २०२३

Killer Instinct


Killer Instinct
 ==========

-- राजीव उपाध्ये

चार्वी शाळेत असताना मी अनेक वेळा तिला शाळेतून आणायला जायचो. शाळा सुटायच्या वेळेला काही निरीक्षणे करून मी माझ्या पुरताच एक सिद्धांत मांडला होता. तो असा की शारीरिक चापल्य आणि बौद्धिक चापल्य यांचा घनिष्ठ संबंध असतो. - शाळा सुटल्यावर काही मुले सुसाट गेट मधून बाहेर येत असत. ही सुसाट मुले अभ्यासात पण सुसाट होती, असे माझे निरिक्षणांती मत बनले होते. आमच्या मॅडम सुसाट नव्हत्या आणि अति रेंगाळणार्‍या पण नव्हत्या. त्या "वेल टू डू" वर्गात मोडणा-या होत्या. मी विषारी स्पर्धेच्या वातावरणात वाढल्यामुळे killer instinct चे महत्त्व ओळखून चार्वीला "सुसाट" करण्याचे तूफान प्रयत्न केले, पण ते एका मर्यादेपर्यंतच यशस्वी ठरले.

चार्वीच्या शाळेने विषारी स्पर्धा खुडायचे काम मुळापासून केले. "Killer instinct" हेच अंतिम सत्य मानणार्‍या मला (आणि अधूनमधून अपर्णाला) चार्वीच्या शाळेचा खूप राग यायचा. दर ६ महिन्यांनी आम्ही शाळा बदलायचे मनसूबे रचायचो. पण शाळा बदलणे, हे हॉटेल बदलण्यासारखे सोपे नसल्यामुळे मग तो बेत मग रहित व्हायचा.
आज चार्वी आय० आय० टी० मध्ये आणि अमेरिकेत गेली नाही याचे अजिबात दू:ख नाही. उलट तिला अमेरिकेचे आकर्षण अजिबात नाही याचे जास्त कौतूक वाटते. तिला मी अलिकडे विचारले - "How you will describe Scottish culture in one sentence?". ती उत्तरली - "Baba, live and let live". आज तिच्या तिकडच्या मित्रमैत्रीणी चार्वीने तिकडे परत यावे म्हणून प्रयत्न करतात, तेव्हा मला बाप असूनही स्वत:च्या मुलीचा हेवा वाटतो. मी तिच्या इतका नशीबवान नाही. अनेक जुनी मित्रमंडळी आणि "मास्तरडे" अजुनही माझ्याकडे तुच्छतेनेच बघतात...

हे सगळं आज लिहायचं कारण म्हणजे नुकतंच आय० आय० टी० मुंबई ने मुलांवरील ताण कमी करण्यासाठी दोन कोर्सेस कमी करण्याचे स्वागतार्ह पाऊल उचलल्याचे वाचले. याचे परिणाम दिसायला बराच वेळ जाईल पण परिणाम टिकाऊ असेल. Killer instinct ला अवाजवी महत्त्व देण्याच्या नादात अनेकदा वेगळ्या प्रतीची बुद्धीमत्ता नष्ट होते. वाफेवर अन्न शिजवताना जीवनसत्त्वे आणि पूरक द्रव्ये नष्ट होतात, तसेच काहीतरी. स्वत:च्या मगदूरा प्रमाणे शिकणे यात गैर काही नाही, याची आय० आय० टी० ने दखल उशीरा घेऊन फार नुकसान झाले आहे. Better late than never!

सोमवार, १६ जानेवारी, २०२३

उर्फी जावेद आणि तिचे अंगप्रदर्शन

उर्फी जावेदच्या (त्या अगोदर दीपिका पदुकोण, रणवीर यांच्या "स्वैराचारा"वर जी धूळ उडवली जात आहे. त्याबद्दल लिहावं की नाही त्याबद्दल मला निश्चित ठरवता येत नव्हतं. 

उर्फी जावेदच्या मागे लागलेल्या चित्रा वाघ यांनी घेतलेले मुख्य आक्षेप असे आहेत (आधार त्यांच्या मुलाखतींचे विविध व्हिडीओ)

० सार्वजनिक ठिकाणी उत्तानपणा ही विकृती

० निष्पाप मुली विकृतांच्या शिकार

० फॅशनच्या नावाखाली कमी कपडे इ० इ० 

० शिवाजी महाराजांच्या राज्यात हे काय चालले आहे


आता वरील चार पैकी प्रथम तिन्ही मुद्द्यांचा लसावि काढला तर त्यात उर्फीच्या अर्धनग्नतेला श्रीमती वाघ यांचा आक्षेप आहे असे वाटते. या आक्षेपातले तथ्य निश्चित करण्यासाठी नग्नतेबद्दल काही गोष्टी तपासूया.

 

अलिकडेच काही वर्षांपूर्वी सध्याच्या सरकारने पोर्न वेबसाइटवर एक धडक मोहिम चालवून ते बंद करायचा धाडसी निर्णय घेतला. पण ते बंद झाल्याने पोर्नोग्राफी बंद झाली नाही की या देशातली उपलब्धता कमी झाली नाही. उद्या उर्फी जावेदला तुरूंगात टाकले तरी लैंगिक भावनांना उत्तेजन देणारे असंख्य स्रोत तसेच चालू राहणार आहेत. निर्भयाच्या आरोपींना फाशी देऊन बलात्कारांमध्ये यत्किंचितही फरक पडलेला नाही. 


कोणत्याही वर्तनाच्या योग्यायोग्यतेची चिकीत्सा मर्यादित पटलावर न होता व्यापक पटलावर होणे हे कधीही श्रेयस्कर असते. उदा० एखाद्या औषधाचा परिणाम तपासण्यासाठी अभ्यासलेला समूदाय (नमूना) जर लहान असेल तर निष्कर्ष एकांगी आणि चुकीचे निघतील. पण जर ते मोठा समूदाय  घेऊन तपासले तर निष्कर्ष स्वीकारार्ह असण्याची शक्यता असते. 


अंगप्रदर्शन, नग्नता (वि० सामाजिक नग्नता) हे वर्तन "योग्य किंवा अयोग्य" याचा निर्णय करायचा झाला तर संदर्भपटल व्यापक करण्यासाठी आपल्यापेक्षा प्रगत (आर्थिक, वैचारिक इ० किंवा ज्यांच्या चलनाचे मूल्य रुपयापेक्षा जास्त आहे असे देश) आणि अप्रगत अशा समाजात यासंबंधी कसे बघितले जाते हे तपासणे योग्य ठरेल आणि एक मोठ्ठी गंमत लक्षात येईल...


प्रथम आपल्यापेक्षा जगभरच्या अप्रगत समाजाचा विचार करू या. इथे अप्रगत अवस्थेचे वर सांगितलेले निकष लावले  तर आदिवासी आणि भटके इ० मनुष्य समुदायात नग्नता/अंगप्रदर्शन हे फारसे निषिद्ध नसल्याचे लक्षात येते. भारतात माझ्या लहानपणी एका विशिष्ट कष्टकरी वर्गातल्या स्त्रिया छाती फक्त पदराने झाकत असत. त्यांच्यात पोलकं वापरण्याची पद्धत नव्हती. या अप्रगत समाजातील नग्नतेने त्यातील स्रियांवर कुणी अत्याचार केल्याचे कधीही कानावर आलेले नाही. 


आता आपल्यापेक्षा प्रगत समाजात नग्नता/अंगप्रदर्शन यासाठी थोडे कष्ट घेतले तर लक्षात येईल की असंख्य देशात सामाजिक नग्नता ही अजूनही पूर्णपणे सामान्य मानली जाते. जगात सामाजिक नग्नतेला केंद्रस्थानी ठेऊन अनेक उत्सव साजरे केले जातात. पार जपान पासून (कानामारा मात्सूरी) ते ब्राझिल मधल्या कार्निव्हल पर्यंत उत्सवी नग्नतेला समाजमान्यता आहे. फ्रान्समध्ये कॅप द’आग्द हे गाव नग्नपंढरी म्हणून ओळखले जाते. ब्रिटनमध्ये सामाजिक नग्नतेला पार्लंमेंटने कायदा मंजूर करून मान्यता दिली. स्पेन्सर ट्युनिक नावाचा एक प्रसिद्ध फोटोग्राफर सामुदायिक नग्नतेच्या फोटोग्राफीसाठी प्रसिद्ध आहे. त्यांच्या आयकोनिक फोटोग्राफीत सहभागी होण्यासाठी जगभरचे लोक प्रतिक्षा यादीत ताटकळत असतात.  ऑस्ट्रेलियाने नुकताच त्याच्यासाठी आपला कायदा बदलला असे वाचनात आले. चित्रपटातील पडद्यावरील नग्नता आपल्या परिचयाची आहे, जी आपण अजूनही पचवू शकलेलो नाही. पण युरोपात नाटकीय (थिएट्रीकल) नग्नता सर्रास आणि सामान्य आहे. स्वीडन आणि स्वित्झर्लंड सारख्या देशात भर गर्दीच्या चौकात, ज्यात सर्वजण पूर्ण नग्न आहेत असे नृत्यप्रयोग दिवसाढवळ्या होतात. याची असंख्य उदा० जालावर उपलब्ध आहेत.   आपल्या देशात मात्र धर्मप्रणित नग्नतेला (आणि ती पण पुरुषांच्या) "मान्यता" आहे. खरं तर ही एकप्रकारची लबाडी आहे पण असो.

ही मी कलात्मक नग्नतेशी संबंधित अतिशय मोजकी आणि माफक उदाहरणे इथे अशासाठी दिली याचे कारण असे की अशा व्यापक पार्श्वभूमीवर नग्नता आणि अंगप्रदर्शन यातील योग्यायोग्यता तपासताना आपला भारतीयांचा भोंगळपणा/लबाडी/दूटप्पीपणा आपोआप उघडा पडतो. जगातील एक मोठा वर्ग नग्नतेने उत्तेजित न होता अत्यंत हेल्दी नजरेने जर बघत असेल तर  मग इंचभर उघडे अंग बघून उत्तेजित होणारे आपण भारतीय लोक "विकृत" मानसिकतेचे ठरतो.  या सर्वाच्या मूळाशी स्त्रिने "मापात" राहावे, ही प्रवृत्ती असल्याचे मान्य करावे लागेल.


लेखाचा समारोप करण्यापूर्वी चित्रा वाघांच्या युक्तीवादातील पोकळपणा उघडकीस आणणे आवश्यक आहे - एक म्हणजे त्यांनी शिवाजी महाराजांना उगाच मधे ओढले आहे असे वाटते. कोणतीही ऐतिहासिक व्यक्ती आज परत जन्मली तर ती व्यापक विचार करून आजच्या जीवनशैलीशी सुसंगत प्रागतिक मूल्ये स्वीकारेल की जुन्या मूल्यांना चिकटून बसेल? दूसरे असे की समजा उर्फी जावेदने आपल्या वर्तनात जर बदल केला आणि स्त्रियांवरील अत्याचार जर चालूच राहीले तर चित्रा वाघ आपली भूमिका बदलणार का? 


अर्थात मला याचे संयमित उत्तर मिळेल याची अपेक्षा नाही कारण *आक्रस्ताळेपणा आणि निरर्थक थयथयाट* हा सध्याच्या भारतीय समाजाचा स्थायीभाव बनला आहे.

शुक्रवार, १७ जून, २०२२

गोत्राच्या मूर्खपणा विषयी...

 गोत्राच्या मूर्खपणा विषयी...

=================


-- राजीव उपाध्ये (जून २०२२)


(टीप - या लेखात काही त्रुटी आधळल्यास अवश्य लक्षात आणून द्याव्यात. मी माझ्या जनुकशास्त्रातील तज्ञमित्राना हा लेख दाखवला आहेच. त्यांचा स्पष्ट विरोध नसल्याने त्यांची "मूकसंमती" गृहित धरली आहे. :) ) 


गोत्र या संकल्पनेचा संबंध अनेक लोकांना जनुकशास्त्राशी लावायला फार आवडतो. "सापिण्ड्य", शुद्धवंश या कल्पनांमुळे लोक असं करायला प्रवृत्त होतात. पण ही कल्पना साध्यासोप्या गणिती तर्कावर तपासायची ठरवली तर पत्त्यांच्या मनो-यासारखी कोसळून पडते. हे कसे ते आता बघू या!


अ ही एक व्यक्ती आहे आणि त्या व्यक्तीचे गोत्र क्ष आहे, असं आपण मानू या! 


अ१ अ२ अ३ अ४ अ५ अ६ अ७ अ८ अ९ अ१० अशी अ ला त्याच्या/तिच्याच लिंगाची मुले झाली असे मानू (म्हणजे अ पुरुष असेल तर अ०, अ१, अ२, अ३ ... पण पुरुषच आहेत). प्रत्यक्षात असे वंशसातत्य राहाण्यासाठी, पुढील प्रत्येक पिढीतील वंशजाचे लग्न होऊन त्यांना त्याच लिंगाचे एक तरी मूल होणे अपेक्षित आहे. पण ही शक्यता अनेक कारणांनी प्रत्यक्षात कमी होते, हे सामान्य बुद्धीच्या व्यक्तीला कळायची अडचण नको. असो.


आता अ ही व्यक्ती मूळपुरूष किंवा मूळस्त्री मानली तर पुढच्या पिढीमध्ये "अ"चे जनुक दर पिढीगणिक निम्म्याने कमी होत जाणार (गणिताच्या सोईसाठी प्रत्येक व्यक्तीमध्ये आई कडून अर्धा आणि पित्याकडून अर्धा जनुकीय वारसा येतो. प्रत्यक्षात आईकडून जनुकीय वारसा जास्त येतो). म्हणजेच अ१ मध्ये "अ"चे  ५०% जनुक येणार, तर पुढे अ२ मध्ये "अ"चे २५% जनुक येणार तर पुढील पिढ्यामध्ये अ चा जनुकीय वारसा १२.५% (अ३), ६.२५% (अ४), ३.१२५% (अ५), १.५६२५% (अ६), ०.७८१२५% (अ७), ०.३९०६२५%(अ८), ०.१९५% (अ९), ०.०९७% (अ१०)  असा कमी कमी होत जातो.


या साध्या गणितावरून असे दिसते की साधारणपणे क्ष या गोत्राचा जनुकीय अंश दहाव्या पिढीत फक्त ०.०९७% इतकाच असतो. आता अ ही व्यक्ती आणि तिचे वंशज जर युद्ध, व्यापार किंवा व्यवसाय यासाठी स्थानांतर करत  राहीली तर "अ"च्या वंशजांमध्ये इतर ठिकाणचे जनुक मिसळत जातात. हे मिसळलेल्या जनुकांचे एकूण प्रमाण १० व्या पिढीमध्ये १०० - ०.०९७ म्हणजे ९९.९०३%  इतके असते. 


आता धर्मशास्त्रानुसार पुरुषाच्या ७ व्या पिढीमध्ये (मूळ पुरुषाचा जनुकीय अंश ०.७८% असताना) आणि स्त्रिच्या ५ व्या पिढीत (मूळ स्त्रिचा जनुकीय अंश ३.१२५% असताना) सापिण्ड्य संपते किंवा मूळ गोत्राचा रक्तसंबंध संपतो. 


आता इथे काही विचित्र विसंगती डोके वर काढतात - मातेकडील सापिण्ड्य संपते तेव्हा मातेकडील जनुकीय वारसा पुरुषाकडील सापिण्ड्य संपताना असणा-या जनुकीय वारशाच्या जवळजवळ चौपट असतो. जनुकशास्त्र शास्त्रात dominant genes कल्पना आहे. आता बलिष्ठजनुक जर मातृवंशाकडचे असतील तर मातेच गोत्र बलिष्ठ मानायला हवे पण  धर्मशास्त्राला हे विज्ञान कळत नाही. तसेच प्रत्येक पिढी वयाच्या २० ते ३० व्या वयादरम्यान प्रजोत्पादन करते असे मानले तर साधारण २५० वर्षांनी म्हणजे साधारण आठव्या ते दहाव्या पिढीतील व्यक्ती स्थानांतरामुळे तसेच सामाजिक स्थित्यंतरांमुळे पूर्णपणे वेगळी असते! 


आता आणखी काही मजेशीर गोष्टी ...


१. माणसाच्या एका पेशीच्या केंद्रकातील (nucleus) मधले डि०एन०ए पूर्ण उलगडले तर त्याची लांबी २ मी० इतकी भरते. एका व्यक्तीच्या शरीरातील सर्व पेशीमधील सर्व डि०एन०ए पूर्ण उलगडले तर सूर्य ते पृथ्वी हे अंतर ३०० वेळा  कापता येईल! (https://www.nature.com/scitable/topicpage/dna-packaging-nucleosomes-and-chromatin-310/)


पण एका पेशीत १० पिढीतील पूर्वजाचा अंश शोधायचा झाला तर त्याची लांबी २मी गुणिले ०.०९७ म्हणजे १९.४ सेमी इतकी भरते. ही २३ गुणसूत्रांच्या जोड्यामध्ये विभागल्यावर ८.४३ मि.मि. इतका  १० व्या पिढीतील पूर्वजाचा वाटा एका पेशीमध्ये प्रत्येक गुणसूत्रात असतो. 


आता दहाव्या पिढीतील पूर्वजांची एकूण संख्या किती हे शोधू या!  प्रत्येक व्यक्तीला दोन जन्मदाते असतात. एकएक  पिढी मागे गेले त्याची संख्या पिढीगणिक दूप्पट होत जाते. 


आईवडील २‌**१ (दोनाचा १ला घात) 

(२ x २)    आजीआजोबा २‌**२ (दोनाचा २रा घात) 

(२ x २) x २ पणजी-पणजोबा २‌**३ (दोनाचा ३रा घात) 

((२ x २) x २) x २ खापर पणजी-पणजोबा २‌**४ (दोनाचा ४था घात) 


ही शृंखला दहा पिढ्या मागे नेल्यास २ चा १० वा घात म्हणजे १०व्या पिढीतील १०२४ व्यक्ती  (५१२ स्त्रिया आणि ५१२ पुरुष) आपल्या जन्मास कारणीभूत ठरतात. म्हणजे ख-या अर्थाने सापिंड्य टाळायचे असेल तर या १०२४ जणांची गोत्रे तपासून ती गोत्रे टाळायला हवीत. आता काही उपजातींमध्ये गोत्र संख्या ही मर्यादित आहे. उदा० चित्पावनांची मूळ गोत्रे १४ आहेत, तर क-हाड्यांची गोत्रे २४ आहेत (देशस्थांच्या एकूण गोत्र संख्येविषयी मला माहिती नाही कारण त्यांची गोत्रावळी कुणी प्रसिद्ध केलेली माझ्या पहाण्यात नाही. एखाद्या देशस्थाने माझे गोत्र अमूक असे सांगितले तर कशाशी तपासून बघायचे, ही समस्या निर्माण होते). म्हणजे जाती प्रेमाच्या हट्टापायी १०व्या पिढीतील या १०२४ व्यक्तीनी जर जातीमध्येच लग्न करायचे ठरवले तर "सापिंड्य" (आणि तदानुषंगिक संततीदोष) काही झाले तरी टाळता येणार नाही. तसेच १०२४ व्यक्ती मध्ये ज्या गोत्राची frequency सर्वात जास्त येईल ते गोत्र सर्वात जास्त dominant आणि प्रभावी ठरेल. पण धर्मशास्त्राला हे विज्ञान कळत नाही. 


कोणत्याही भटजीबुवाना हे वंशसात्यताचे गणित कळणे केवळ अशक्य आहे. शिवाय प्रश्न विचारणे, चिकीत्सा करणे परंपरेला फारसे रूचत नाही कारण परंपरेचे अस्तित्व धोक्यात येते.


हे सर्व करताना असे लक्षात येते जाती सारख्या संकल्पना जनुकीय वारशापेक्षा आचार-विचार, संस्कार, चालीरीती या आधारांवर उभ्या राहील्या आहेत आणि तग धरून आहेत. 


हे सर्व विश्लेषण केल्यावर शुद्धवंश ही कल्पना आणि त्यावर निर्माण केलेले डोलारे किती तकलादू आणि मूर्खपणाचे आहे, हे कळले तरी या हा उद्योग सत्कारणी लागला असे मी म्हणेन. 

   









सोमवार, ७ फेब्रुवारी, २०२२

एका भेटीची गोष्ट ७ फेब्रु० २०२२



एका भेटीची गोष्ट

==========
-राजीव उपाध्ये ७ फेब्रु० २०२२
मला काहीजणांनी आत्मकथा लिही असं सुचवलं आहे. आत्मकथा हे काही साधे सोपे काम नाही. सत्याशी प्रामाणिक राहायचे तर अनेक मर्यादा येतात. रुपकाचा आधार घेतला तर सत्याची तीव्रता कमी होते आणि ते बोथट बनते. शिवाय आपले सत्य पटले नाही की "वेडा ठरवायचे" प्रयत्न होतात, ती डोकेदूखी वेगळीच. उदा० एका जगद्विख्यात आणि मराठी समाजाच्या लाडक्या व्यक्तीच्या घरातील सासू-सुनेच्या वादाचे एकदा माझ्यापुढे प्रदर्शन झाले होते. अशा गोष्टी आत्मकथेत सांगायच्या म्हणजे मोठीच पंचाईतच असते. असो. पण आज अनेक कारणांमुळे राहून गेलेल्या एका प्रसंगाबद्दल लिहायचे आहे. ही आठवण लता मंगेशकरांच्या अंत्यविधीचे प्रसारण बघताना जागी झाली. ती मात्र मी माझ्याबाजूने जशीच्यातशी कोणतेही रुपक न वापरता सांगणार आहे.
 
आज इतक्या वर्षांनी मागे वळून बघितल्यावर विजय भटकर या व्यक्तीबद्दल माझ्या शब्दकोशात एकही चांगला शब्द नाही, असे लक्षात येते. फारच ओढूनताणून सांगायचे झाले तर "नीच" किंवा "हलकट" इतका एकच शब्द या व्यक्तीबद्दल पुरेसा आहे. एखाद्याचे पंख कापायचे आणि उडून दाखव म्हणून सांगायचे ही या माणसाची विकृत खासियत!

माझे संगणक संगीतामधले काम गुंडाळल्यानंतर माझ्याकडे विजय भटकरांनी एका नव्या प्रकल्पाची जबाबदारी सोपवली. तो प्रकल्प म्हणजे कुमारकोशाचा प्रकल्प. हा प्रकल्प सीडॅकला मिळावा याची जबाबदारी माझ्यावर टाकली होती. पण मी परत एकदा हे आह्वान घ्यायचे ठरवले.

नंतर या प्रकल्पाच्या निमित्ताने विश्वकोषाचे तेव्हाचे संपादक कै० मे० पुं० रेगे यांच्याशी नियमित भेटीगाठी चालू झाल्या. नंतर आमचा हळुहळु रॅपो पण तयार झाला. विश्वकोशाच्या संगणकीकरणासाठी सरकार उत्सूक असल्याचे रेगे मला वारंवार सांगत असत.

या प्रकल्पाचा पाठ्पुरावा करत असताना रेगे मला एकदा म्हणाले की, "अरे या शिवसेनेच्या सरकारचे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाचे फार सख्य नाही. तुमची संस्था जर आमच्या सांस्कृतिक खात्याच्या मंत्र्यानी प्रत्यक्ष बघितली तर सरकार अनुकूल निर्णय जास्त लवकर घेईल असे वाटते. आपण नवलकरांना एकदा सीडॅक दाखवूया!" नवलकर तेव्हा महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक कार्य मंत्री होते.

आपल्या प्रकल्पासाठी चक्क एक मंत्री संस्थेत येणार याचा मला भयानक आनंद झाला. मी हर्षातिशयाने सगळ्यांना वेड्यासारखा सांगत सुटलो. पण कदाचित माझी ती चूक ठरली. नंतर मला रेग्यांबरोबर पाठपुरावा करताना आणखी एक नवा विषय मिळाला - नवलकर कधी येणार?

नंतर रेग्यांनी मात्र एक भेटीची संभाव्य तारीख मला सांगितली. मी ती परत वेड्यासारखी जाहिर केली. पण अचानक ती भेट रद्द झाली. तसं का झालं असावे याचे माझे काही अंदाज आहेत पण त्याविषयी उघड बोलणे योग्य होणार नाही.

यानंतर मात्र माझ्यावरचा दबाव वाढू लागला- "हे काय झालं? तू तर म्हणत होतास की मंत्री आपल्याला भेट देणार आहेत. कुठे आहेत नवलकर?" या भडिमारामुळे साहजिकच मी पण घायकुतीला आलो. मी माझी अस्वस्थता रेग्यांना बोलून दाखवली, ते मला म्हणाले की "हे बघ मी एकदा तुला प्रमोद नवलकरांकडे घेऊन जाईन. तेव्हा तू त्यांना तुमच्या संस्थेच्यावतीने भेटीचे आमंत्रण दे".

पुढे माझ्या नशीबाने हा योग लवकरच प्रत्यक्षात आला. या प्रकल्पाच्या निमित्ताने मी रेग्यांना एक परिषद करावी असे सुचविले होते. रेग्यांनी या कल्पनेला उत्साहाने उचलून धरले. सुरुवातीला सीडॅक आणि विश्वकोश निर्मिती मंडळ यांच्या सहयोगाने ही परिषद करायचे ठरले. पण अचानक भटकरांनी यातून काढता पाय घेतला आणि सीडॅक यात सहभागी होऊ शकणार नाही, असे एका मिटींगमध्ये जाहिर केले. मी चमत्कारिक पेचात सापडलो. पण रेग्यांनी माझी अवघड स्थिती ओळखली. ते मला म्हणाले, "हे बघ सीडॅकला सहकार्य शक्य नसले तरी ही परिषद होईलच. आपण तुला एक्स्पर्ट म्हणून बोलवू!".

पुढे ही परिषद ठरली आणि मला रितसर आमंत्रण पण आले, पण आमंत्रण देताना विजया राजाध्यक्षानी मी कुणाबरोबर पेपर लिहायचा हे परस्पर ठरवून (कुणाच्या तरी सांगण्यावरून हे नक्की) मला तसा जणु आदेशच दिला. या आदेशाने माझा फ्युजच उडाला. मी काळा की गोरा हे या बाईनी बघितले नाही आणि ज्या व्यक्तीशी माझा कसलाही संबंध नाही, त्या व्यक्तीबरोबर पेपर लिहायची सक्ती मला संयोजक कसे काय करू शकतात? तसेच या परिषदेचे कळल्यावर एक प्रसिद्ध भाषाशास्त्रज्ञ मी त्यांच्या "मार्गदर्शना"खाली पेपर लिहावा म्हणून दबाव टाकत होते. ("तू ओरिजिनल पेपर लिहू नको" हे त्यांचे वाक्य मी अजून्ही विसरलो नाही.) मी परत रेग्यांकडे जाऊन चक्क थयथयाटच केला. त्यावर ते मला म्हणाले, की "मी काय करायचे ते बघतो. पण तू स्वतंत्र पणे पेपर लिही."

पुढे ही कॉन्फरन्स मुंबईला झाली आणि माझा मराठीतला स्वतंत्र पेपर प्रसिद्ध झाला. राज्य मराठी संस्थेने प्रकाशित केलेल्या ग्रंथात तो समाविष्ट पण झाला.

कॉन्फरन्सचे निश्चित झाले तेव्हा रेगे मला म्हणाले की, "तू मुंबईत येशील तेव्हा मी नवलकरांची अपॉइंटमेंट घेऊन ठेवतो. तुला मी त्यांच्याकडे घेऊन जाईन. मग तू त्यांना सीडॅक भेटीचे आमंत्रण दे. फक्त यावेळी जास्त कुणाला सांगू नको." मी यावेळेला पडत्या फळाची आज्ञा मानून धोका पत्करायचे ठरवले. मी यावेळेला कुणालाच या प्लॅनविषयी सांगितले नाही.

कॉन्फरन्स संपली आणि दूस-या दिवशी ठरल्या प्रमाणे रेगे मला त्यांच्या लाल दिव्याच्या गाडीमधून प्रमोद नवलकरांच्या बंगल्यावर घेऊन गेले. तो माझा लाल दिव्याच्या गाडीमधला १ला आणि शेवटचा प्रवास...
प्रमोद नवलकरांना भेटायला मी अत्यंत साध्या कपड्यात (म्ह० नॉन कॉर्पोरेट वेषात - नो टाय, नो शूज) गेलो होतो. बरोबर कोणतेही अधिकृत निमंत्रण किंवा कागदपत्र नव्हते. प्रमोद नवलकर कचेरीत फोनवर अधिका-यांवर खेकसतच आले. पण रेग्यांना बघितल्यावर त्यांचा पारा उतरला. त्यांनी मी औपचारिक निमंत्रण दिल्यावर कोणताही वेळ न दवडता डायरी बघून एक आठवड्यानंतरचा दिवस सांगितला. मी पण तो मुकाट्याने स्वीकारला. मी लगेचच पुण्याला परतलो.

रेग्यांनी दिलेल्या "हिण्ट"मुळे मी प्रमोद नवलकरांना भेटलो आणि त्यांना संस्थाभेटीचे आमंत्रण दिले व त्यांनी ते स्वीकारले आहे या विषयी मात्र कुणाशीही बोलायचे नाही असे ठरवले होते. रेग्यांनीच सांगितले होते की "भेट निश्चित झाली की तुला नवलकरांच्या कार्यालयातून अधिकृतपणे निरोप येईल. मगच तू सगळ्यांना सांग."
झालं. आठवडा पुढे सरकू लागला आणि निरोप येईना तशी माझ्या मनातली उत्कंठा, दड्पण आणि भीति वाढायला लागली. शेवटी नियोजित दिवसाच्या आदल्या दिवशी संध्याकाळी ४ वाजता मला पुणे जिल्हापरिषद कार्यालयातून फोन आला की "उद्या ठरल्याप्रमाणे मंत्रीमहोदय तुमच्या संस्थेला भेट देतील. तयारीत राहा."
मी फोन आदळला पण हर्षातिशयाने. तडक भटकरांचे ऑफिस गाठले आणि त्यांना सांगितले. त्यांचा चेहेरा खाड्कन उतरला आणि बघण्यासारखा झाला होता. ते माझ्या नजरेला नजर देऊ शकले नाहीत. त्यांनी माझ्याकडे न बघता मला विचारले,

"Who is going to receive him at the airport?"

मी त्यांच्याकडे प्रतिप्रश्नार्थक नजरेने बघितले. मनातून मला स्वत:ला जायला आवडले असते, पण भीडेखातर गप्प बसलो. कोणत्याही सरकारी संस्थेत यशस्वी व्हायचे म्हणजे पुढे-पुढे करता आले पाहिजे आणि आपण केलेल्या कष्टांचे श्रेय आपण न घेता इतर श्रेयलंपटाना देता आले पाहिजे. मी तिथेच मार खायचो.

"Coordinate it with Mr. Parelkar". भटकरांनी मला फर्ममावले. परेलकर म्हणून एक गृहस्थ आमच्या संस्थेचे तेव्हा रजिस्ट्रार होते.

मी परेलकरांकडे गेलो तेव्हा त्यांचा पण बातमीवर विश्वास बसला नाही. त्यांनी तर मी विमानतळावर जाऊ नये असे स्पष्टच सांगितले. आता मात्र मी या हलकटपणामुळे मनातून खूप चिडलो. मी तडक रेग्यांना फोन लावला.
रेग्यांनी मला अत्यंत स्पष्ट शब्दात सांगितले की "मंत्र्यांच्या स्वागताला तूही जाऊ नको आणि मी पण जात नाही. माझा वासुदेव जाईल". वासुदेव म्हणजे वासुदेव जोशी, रेग्यांचे विश्वकोश निर्मिती मंडळातील स्वीय-सचिव.
नवलकरांची भेट पार पडली पण विजय भटकरांच्या नाराजीची छाया त्यावर स्पष्ट पडलेली होती. या भेटीत नवलकरांनी उत्साह भरपूर दाखवला पण कुमारकोश प्रकल्पाच्या मंजुरीबद्दल नवलकरांनी एक चकार शब्द काढला नाही. मंजुरीची लढाई अजुनही बाकी होती. मंत्र्यांचे स्वागत करायला स्वत: न जाता स्वत:च्या पी०ए० ला पाठवणा-या रेग्यांची ताकद आणि भटकरांचा हलकटपणा मला परत एकदा अनुभवायचे योग शिल्लक होते. पण त्या विषयी नंतर कधीतरी...
May be an image of 3 people and people standing
Bharat Mumbaikar, Padmakar Pandit and 2 others

सोमवार, २५ जानेवारी, २०२१

कृष्णाला माफ करा...

कृष्णाला माफ करा...

==============

आत्ताच तूनळीवर एक "प्रेरणादायी व्हिडीओ" बघितला. स्वप्ने बघून ती सत्यात उतरवण्यासाठी केलेल्या ढोर मेहनतीची ती एक कहाणी होती. स्वप्ने सत्यात आणायला कष्ट महत्त्वाचे आहेत, असा काहीसा संदेश या व्हिडीओमधून दिला गेला. कष्ट उपसले तर यश तुमचेच आहे, असे काहीसे तत्त्वज्ञान अशा त-हेच्या प्रेरणादायी कथनातून सतत दिले जाते.  पण यशामध्ये कष्टांशिवाय काही  महत्त्वाच्या घटकांचा समावेश होतो. हे घटक भ० गी० मध्ये शेवटच्या अध्यायात एका श्लोकात आहेत. माझ्यामते आणि आधुनिक जनुकशास्त्राच्या संदर्भात हा श्लोक अत्यंत महत्त्वाचा आहे. तो असा -

अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्। विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम्।।१८.१४॥ 

अर्थ - योग्य जागा (पोषक वातावरण), प्रयत्न करणारा स्वत:, विविध साधने (रिसोर्सेस),  कष्ट आणि सर्वात शेवटी दैव किंवा नशीब हे यशासाठी आवश्यक घटक आहेत. 

आधुनिक जनुकशास्त्र तुमच्या क्षमता विकसित होण्यासाठी पोषक वातावरणाची, ताणमुक्त वातावरणाची गरज अधोरेखित करते. दूर्दैवाने भारतीय समाजाने, तसेच गीतेला डोक्यावर घेणा-या धर्मगुरूंनी या सर्वात महत्त्वाच्या श्लोकाला "फाट्यावर मारले" आहे.

अलिकडेच माझा आणि जनुकशास्त्राचा ब-यापैकी परिचय झाला. मला अजुनही खगोलशास्त्राऐवजी जनुकशास्त्र लोकाभिमुख झाले तर मानवाचे जास्त कल्याण होईल याची मला खात्री आहे. या अभ्यासाच्या पार्श्वभूमीवर मी यशाचे वरील लोकप्रिय तत्त्वज्ञान तपासले तेव्हा "कष्ट उपसले तर यश तुमचेच आहे"  हे धादांत खोटे आहे, असे लक्षात येते. 

कारण साधे आहे, 

अपार कष्ट = अपार ताण 

अपार ताण = वाढलेली कॉर्टीसॉल पातळी

वाढलेली कॉर्टीसॉल पातळी = जनुकीय आणि पेशीय बदल व त्यातून शारीरिक आणि मानसिक प्रकृतीची हानी   

शारीरिक आणि मानसिक प्रकृतीची हानी = अनारोग्य, वैफल्य इ० इ०

याला एक किंचित अपवाद आहे - तो म्हणजे अपार कष्टातून तुम्हाला जर आनंद मिळत असेल किंवा मेहनतीचा कैफ चढत असेल तर तुमचा संघर्ष थोडाफार सुलभ होतो.

अपार कष्ट करून धनुर्विद्या मिळवलेल्या एकलव्याला अंगठा गमवावा लागला, हे लक्षात ठेवा. हजार सूर्यांच्या तेजाची बरोबरी करणा-या कृष्णाचे जीवशास्त्राचे/जनुकशास्त्राचे ज्ञान शून्यच होतं! तेव्हा फळाची अपेक्षा ठेऊ नको म्हणून सांगणा-या कृष्णाला माफ करा...

शनिवार, १६ जानेवारी, २०२१

विश्वास


© राजीव उपाध्ये, 9 जाने० २०२१
...पण तरीही राजा विक्रमादित्याने आपला हट्ट सोडला नाही. त्याने ते प्रेत ओढून आपल्या खांद्यावर टाकले आणि स्मशानाचा रस्ता चालू लागला. तेव्हा प्रेतामधला वेताळ मानवी वाणीने बोलू लागला आणि म्हणाला, "राजा तुझ्या जिद्दीचे मला खूप कौतूक वाटते. तुझे श्रम हलके व्हावे म्हणून मी तुला एक गोष्ट सांगतो,
"फार पूर्वी दक्षिणेत महिलारोप्य नावाचे नगर होते. या नगरात अग्रसेन नावाचा एक धनाढ्य व्यापारी एका टोलेजंग हवेलीमध्ये राहात असे. अग्रसेनाचा व्यापार मोठा असल्याने घरात नोकरचाकरांचा राबता मोठ्या प्रमाणावर होता. लक्ष्मी प्रसन्न असली तरी अग्रसेनाच्या वागण्याबोलण्यात एकप्रकारची घमेंड आणि तुच्छता होती. यामुळे अनेकदा लोक दूखावले जायचे, पण त्याच्या वैभवामुळे त्याला कुणाची बोलायची हिम्मत होत नसे. अग्रसेनाला अनेक शौक होते. त्याने उत्तमोत्तम जातींचे श्वान पाळले होते. या श्वानांना तो वेगवेगळ्या करामती शिकवत असे. हा त्याचा आवडता छंदच बनला होता. अग्रसेनाचे श्वान त्याच्यावर जेव्हढे प्रेम करत असत, तितके त्याचे नोकर मात्र प्रेम करत नसत."
"अग्रसेनाच्या हवेलीबाहेर एक चिंचेचे झाड होते. त्या झाडावर अनेक पिशाच्चे वास्तव्याला होती. पिशाच्चे असूनही त्यांच्यात भांडणे होत नसत (कारण त्यांच्यात जातपात, धर्म, आदर्श नव्हते). त्यात तीक्ष्णदंत आणि लंबकर्ण नावाच्या दोन पिशाच्चांची घनिष्ट मैत्री होती. या दोन्ही पिशाच्चांचे अग्रसेनाच्या हवेलीत चालणा-या घडामोडींचे निरीक्षण करण्याचा परिपाठ असे.
असेच एकदा तीक्ष्णदंत आणि लंबकर्ण ही पिशाच्चे अग्रसेनाच्या हवेलीचे निरीक्षण करीत बसली होती. तेव्हा अग्रसेन आपल्या नोकरांबरोबर श्वानक्रीडेमध्ये रममाण झाला असताना, एका नोकराकडून श्वानाला अंघोळ घालताना काहीतरी क्षुल्लक चूक झाली आणि अग्रसेनाच्या आवडत्या श्वानाला इजा झाली. अग्रसेनाला कोप अनावर झाला आणि त्याने नोकराला ताबडतोब कामावरून काढून टाकले. रागावलेल्या नोकराने मग एक दिवस सूड घेण्यासाठी अग्रसेनाच्या श्वानशाळेला आग लावली आणि त्यात अग्रसेनाने वाढवलेले अनेक लाडके श्वान जळून मेले."
"या घटनांनी तीक्ष्णदंत आणि लंबकर्ण गोंधळून गेले. तीक्ष्णदंत म्हणाला, "मला मनुष्यप्राण्याच्या स्वभावाचे कायम कोडे पडले आहे. हा अग्रसेन कुत्र्यांनी करामत करून दाखवली की त्यांना दरवेळी बक्षिस देतो. त्यांना आंजारतो गोंजारतो, पण नोकरांना मात्र प्रत्येक चुकीला शिक्षा करतो. माणसे माणसांच्या चुकांना जेव्हढ्या शिक्षा करतात, तितक्या प्रमाणात शाबासकी देताना दिसत नाहीत".
लंबकर्णाकडे या प्रश्नाचे उत्तर नव्हते. शेवटी बराच वेळ झाला तेव्हा दोन्ही पिशाच्चे आपापल्या फांद्यावर झोपण्यासाठी गेली."
येथवर गोष्ट सांगून वेताळ म्हणाला, "विक्रमादित्या तू पराक्रमी आणि लोकप्रिय राजा आहेस. तुझ्याकडे पण नोकरचाकर खूप आहेत. तू तुझ्या नोकराला अशा चुकीबद्दल कामावरून काढले असतेस का? या प्रश्नाचे ठाऊक असून दिले नाहीस तर तुझ्या डोक्याची शंभर शकले होऊन तुझ्याच पायाशी लोळू लागतील."
यावर विक्रमादित्याने आपले मौन सोडले आणि तो म्हणाला, "सृष्टीच्या निर्मात्याकडून मनुष्यप्राणी घडवताना अनेक विसंगती निर्माण केल्या गेल्या. मनुष्येतर प्राणी गरजा पूर्ण झाल्या की शांत होतात आणि जीवाला धोका असेल तरच अंगावर येतात. एरव्ही त्यांच्या सारखा निष्ठावंत सापडणे कठीण. अग्रसेनाने कुत्र्यांना त्यांच्या प्रत्येक करामतीला बक्षिस देऊन आणि गरजा पूर्ण करून त्यांचा विश्वास संपादन केला होता. पण नोकरांना मात्र हिडीसफिडीस करायचा. एकमेकांचा विश्वास संपादण्याचे महत्त्व जेव्हा माणसाला कळेल तेव्हा मनुष्यप्राणी ख-या अर्थाने सुखी होईल. कुणाचा विश्वास संकट काळात मदत केल्याने निर्माण होतो, तर कुणाचा विश्वास व्यवहारातल्या पारदर्शकतेने निर्माण होतो. कुणाला कशाचे महत्त्व वाटते, हे ओळखणे फार महत्त्वाचे...
विक्रमादित्याच्या या उत्तराने वेताळ खूश झाला पण त्याचा मौनभंग झाल्याने पुन्हा झाडावर जाऊन प्रेतासह लोंबकळू लागला.

बुधवार, २८ ऑक्टोबर, २०२०

नग्नता

"नग्नता" या विषयावरची माझी मते आता फेसबुकमुळे ब-यापैकी जगजाहिर आहेत. मी "नग्नतेला" मी अश्लील मानत नाही. श्लील/अश्लीलतेच्या कल्पना माणसे अवतीभवतीच्या लोकाचारातून कळत न कळत उचलतात आणि तेच बरोबर किंवा योग्य मानू लागतात. १०० मधल्या ९९ लोकांना आपण जे योग्य मानतो त्यापेक्षा विरुद्ध/वेगळे/योग्य/सामान्य असू शकते, हे मानायची तयारी नसते. माणसांची वैचारिक वर्तूळे जेव्हढी छोटी तेव्हढ्या श्लील/अश्लीलतेच्या कल्पना खुजा आणि दूरभिमान जास्त असतो. असा दूरभिमान नसेल तर माणसे बलाढ्य संस्कृतीच्या संपर्कात आली की त्यांची मूल्ये/श्रद्धा तपासायला उद्युक्त होतात आणि बदलतात. माझे तसेच काहीसे झाले...

आय० आय० टी० मध्ये असताना मी तिथे फिल्म क्लबचा सभासद होतो. फिल्म क्लबचे सभासदत्व १८ वर्षे पूर्ण असलेल्यानाच मिळायचे. फिल्म क्लबमध्ये दाखवले जाणारे चित्रपट सेन्सॉरची कात्री लागलेले नसायचे. हे चित्रपट वेगवेगळ्या देशांच्या दूतावासातून निवडक प्रेक्षकांसाठी वितरित होत असत. बहूसंख्य चित्रपट युरोपिअन देशात तयार झालेले असत. अनेक उत्तमोत्तम युद्धकाळावरील युरोपात निर्माण चित्रपट मला तेव्हा आमच्या फिल्म क्लबमध्ये बघायला मिळाले. अमेरीकन युद्धपट आणि युरोपिअन युद्धपट यात जाणवलेला महत्त्वाचा फरक म्हणजे अमेरिकन चित्रपटात वीरश्रीचे भडक चित्रण असते तर युरोपिअन चित्रपटात युद्धाचा माणसावर आणि समाजावर झालेला भयानक परिणाम वास्तववादी अंगाने चित्रित केला असायचा. या युरोपिअन वास्तववादाला मग काहीही वर्ज्य नसायचे. 

एकदा जर्मन एम्बस्सीमधून एक पूर्ण लांबीचा चित्रपट आला होता. आता नाव आठवत नाही. पण त्या चित्रपटातील एकंदर ४०-५० स्त्री आणि पुरुष पात्रे पहिल्या फ्रेमपासून शेवटपर्यंत पूर्णपणे नग्न होती. पण त्यात आपण ज्याला अत्यंत सैलपणे स्वैराचार संबोधून मोकळे होतो तसे एक ही लैंगिक दृष्य नव्हते. त्या दिवशी माझ्यातल्या सोवळ्या पुणेकराचा फ्युज कायमचा उडाला तो आजतागायत...

वर उल्लेख केलेल्या जर्मन चित्रपटाची आठवण करून देणा-या काही क्लिप्स युट्युबवर/व्हिमिओवर पहायला मिळाल्या. फेसबुकच्या नग्नतेविषयक गाईडलाइन्स अत्यंत आचरट आहेत (उदा० पुरुष स्तनाग्रे अश्लील नाहीत पण स्त्रिची स्तनाग्रे अश्लील (अप्रदर्शनीय) आहेत. तसेच पार्श्वनग्नता अश्लील नाही, पण पुरोनग्नता अश्लील आहे इ०) म्हणून या विषयावर "ससंदर्भ" लिहिता येत नव्हते आणि शेअर करता येत नव्हते. आज अचानक फेस्बुकच्या जाचक अटीतून सुटण्यासाठी जालीय दूवे देण्यासाठी एक उपाय सापडला. म्हणून मला आवडलेल्या दूव्यांचा अर्धसंदर्भ देत आहे...
० 137123723 (https://vimeo.com/)
० 8vL5xXWsgo8 (https://youtu.be/)
० 111078821 (https://vimeo.com/)

अर्धसंदर्भापासून पूर्णसंदर्भ तयार करणे अवघड जायला नकोच...

बुधवार, २० मे, २०२०

डी जीवनसत्त्व

डी जीवनसत्त्व
==========

काही वर्षांपूर्वी जेव्हा डी जीवनसत्त्वाबद्दल नवे ज्ञान निर्माण झाले आणि माझ्या वाचनात आले तेव्हा मी ते वाटायला सुरुवात केली होती. माझी तेव्हा यथेच्छ टिंगलटवाळी झाली.


इतकच नव्हे तर तेव्हा डॉ०ना न सांगता मी माझी डी जीवनसत्त्वाची चाचणी करून घेतली होती. आणि (प्रथमच केलेल्या) चाचणीत डी जीवनसत्त्व प्रचंड कमी आढळले होते म्हणून डॉ० ना दाखवले तेव्हा "न विचारता चाचणी केली" म्हणून डॉक्टरांनी कपाळाला आठ्या पाडून डोळे वटारले होते...पण आज मी शहाणा ठरलो आहे आणि निर्लज्जपणे स्वत: स्वत:चीच पाठ थोपटून घेताना मला अतिशय आनंद होत आहे.

या डी जीवनसत्त्वाने माझ्याबाबतीत झालेला एक महत्त्वाचा चमत्कार म्हणजे मला अचानक अंडी पचायला सुरुवात झाली. तेव्हापासून आजतागायत मला अंडी पोटात गेली नाही तर जीव कासाविस होतो. विश्वास बसत नसेल तर माझ्या बायकोला विचारावे...

ॲलोपथी समस्येच्या मुळाशी जात नाही असे बोलले जाते. पण जनुकीय पातळीवर काम करणारी औषधे आणि द्रव्ये मुळाशीच काम करतात अशी आता माझी ठाम समजूत आहे. डी जीवनसत्त्व जनुकीय पातळीवर आणि म्हणून असंख्य आघाड्यांवर काम करते.

अजुनही बरेच मूर्ख लोक डी जीवनसत्त्वाची चाचणी करायला, तसेच त्याचा पूरक पुरवठा करायला नाखूष असतात. सूर्यप्रकाशात हे जीवनसत्त्व तयार होत असले तरी सध्याच्या काळात सूर्यप्रकाश आणि तो मिळवण्यासाठी आवश्यक असलेला वेळ आणि जागेची अनुपलब्धता, कातडीचा वर्ण, अंग उघडे न टाकण्याबद्दलच्या (विशेषत: स्त्रियांच्या बाबतीत) आचरट कल्पना यामुळे आपण कायम याबाबतीत वंचित राहतो.

आज करोनाच्यासाथीमध्ये काही डॉक्टर डी जीवनसत्त्व आपल्या आजुबाजुच्या लोकांना भेट म्हणून वाटा असे सांगतात, तेव्हा आपले सरकार याबाबत मूग गिळून गप्प राहते याचे वाईट वाटते.