सिनेस्थेशियाच्या निमित्ताने...

सध्या नुकतेच एक पुस्तक झपाटुन वाचत आहे. या पुस्तकाचे परीक्षण ’सायंटीफिक अमेरीकन’च्या जालावृत्तीत (http://www.scientificamerican.com/article/scientific-american-mind-reviews-the-superhuman-mind/) वाचल्यावर कमालीची उत्सुकता निर्माण झाली. लगेच अमेझॉनवर खरेदी पण करुन टाकले. पुस्तकाचे नाव आहे - "The Superhuman Mind - Free the genius within".    नाव थोडे सवंग वाटले तरी ’सिनेस्थेशिया’ या एका जैविक वास्तवाचा आधुनिक विज्ञानाच्या मदतीने डॉ. बेरीट ब्रोगार्ड या मायामी विद्यापिठातील संशोधिकेने पुस्तकात प्रदीर्घ शोध घेतला आहे.

अलिकडे मानवी आयुष्यातील ’य़श’ आणि ’बुद्धीमत्ता’ या विषयावर अनेक पुस्तके गाजली. माल्कम ग्लॅडवेलच्या ’आउटलायर’ पासुन र्‍होण्डा ब्रायन च्या ’द सिक्रेट’ आणि ’मॅजिक’ पर्यंत जवळजवळ सगळीच मी वाचुन काढली. यातल्या कोणाच्याच थिअरिज मी आता नाकारत नाही. पण न्यूरोसायन्सचा आधार घेऊन ’बुद्धीमत्तेच्या  दैवी देणगीचा’ घेतलेला शोध मला अवकाश मोहिमेपेक्षा जास्त थ्रिलींग वाटतो ( याचे कारण सोप्पे आहे - माझ्या आयुष्याला अर्थ माझ्या प्रतिभेच्या विकासाने निर्माण होणार आहे. त्यासाठी मदत मला न्यूरोसायन्सची मिळणार आहे, अवकाशमोहिमेच्या यशाचा मला त्यासाठी प्रत्यक्ष उपयोग काहीही नाही).

प्रत्येकामध्ये काही ना काही प्रतिभा असते हे मत आधुनिक विज्ञानामुळे वारंवार कानावर पडते. ही प्रतिभा स्मरणशक्ती, कला, साहित्य, एखाद्या आह्वानाचा ध्यास (मग ते शिखर गाठायचे असो किंवा एखादी समस्या विज्ञानाच्या मदतीने सोडवायचे प्रयत्न असोत) अनेक तर्‍हांनी साकारता येऊ शकते, ही आशा डॉ. ब्रोगार्ड परत एकदा अधोरेखित करते. ’सिनेस्थेशिया’ ला मराठीत मला योग्य शब्द सापडला नाही. पण सोप्या शब्दात ’सिनेस्थेशिया’ म्हणजे रंग, स्पर्श, चव, ध्वनी इत्यादी संवेदनांच्या अनुभवात कमीअधिक तीव्रतेची गुंतागुंत. सहसा आपल्याला एखाद्या संवेदनेचा अनुभव त्या संवेदने पुरताच मर्यादित असतो. पण एखाद्या रंगाच्या अनुभवाने स्पर्शाचा अनुभव किंवा नादाची अनुभूती जागी होणे याला ’सिनेस्थेशिया’ असे म्हणतात. "हा निळा रंग किती गोड आहे" असे एखाद्या व्यक्तीने म्हटले तर तो चेष्टेचा विषय होईल कारण निळ्या रंगात गोड काय हा सामान्यत: निर्माण होणारा प्रश्न. पण ’सिनेस्थेशिया’ असलेली व्यक्ती खरोखरच निळा रंग बघताना गोड ही चव अनुभवते.

’सिनेस्थेशिया’  अनेक प्रतिभावंतांध्ये जन्मजात असतो किंवा डोक्याला झालेल्या अपघातामुळे किंवा आजारामुळे ’सिनेस्थेशिया’  निर्माण होऊ शकतो. डॉ. ब्रोगार्डच्या दाव्यानुसार सिनेस्थेशिया विकसित करता येतो.

हे पुस्तक वाचताना मला आणखी एका वास्तवाची परत एकदा प्रकर्षाने जाणीव झाली. एखाद्या विषयाचे ऑब्सेशन किंवा नाद प्रतिभेचे महत्त्वाचे लक्षण असु शकते. त्याकडे सकारात्मक नजरेने पाहिले जाणे प्रतिभाविकासासाठी आवश्यक असते. जगण्याचा संघर्ष, तर्क, चिकित्सक दृष्टी नादीष्टपणाला आणि प्रतिभाविकासाला मारक ठरतो.

हे पुस्तक अजुन वाचुन पूर्ण झालेले नाही. पण एक प्रश्न मात्र सतावायला लागला आहेत. तो म्हणजे एकंदर civilized rational माणसांचा उद्धटपणा (आदिम जमातीत सापडणार्‍या आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात विकास पावणार्‍या अनेक प्रतिभा नाकारायची प्रवृत्ती, ’आध्यात्मिक’ अनुभवांची कुचेष्टा, आपण  तेव्हढे शहाणे आणि बरोबर इ) किती गंभीरपणे घ्यायचा हा आहे...

 

मी एक दलित आहे

श्रीमंत मला श्रीमंत म्हणत नाहीत
अन् गरीब मला गरीब म्हणत नाहीत
...म्हणुनच मी एक दलित आहे

मुंबईकर मला पुणेकर म्हणतात
अन् पुणेकर त्यांच्यात घेत नाहीत
...म्हणुनच मी एक दलित आहे

हुशार लोक मला मठ्ठ समजतात
अन् मठ्ठ मला हुशार समजतात
...म्हणुनच मी एक दलित आहे

सश्रद्ध मला  त्यांच्यात घेत नाहीत
अन् बुद्धीवादी मला झटकुन टाकतात
...म्हणुनच मी एक दलित आहे

स्त्रीवाद्याना माझा विटाळ होतो
परंपरावादी माझा तिरस्कार करतात
...म्हणुनच मी एक दलित आहे

तर लाईफची गोची अशी आहे की
कोणतेही सरकारी फायदे नसलेला
मी खराखुरा दलित आहे.

- राजीव उपाध्ये

सल्ला

आज मला तिसर्‍यांदा ’मेडिकल लिटरेचर’ वाचु नको असा सल्ला मिळाला. हा सल्ला देणारे तिघेही डॉ आहेत आणि त्या तिघांबद्दल मला अतिशय आदर आहे.

पण मला याबाबत थोडे लाऊड थिंकींग करावेसे वाटते.  -

० माझा मूळ स्वभाव - माझा मूळ स्वभाव अतिशय चौकस असल्याने का, केव्हा, कशाला अशा प्रश्नांची **पटतील अशी उत्तरे मिळणे** माझ्या एकंदर स्वास्थ्याच्या दृष्टीने अतिशय महत्त्त्वाचे आहे. ही जित्याची खोड मी जिवंत आहे तोपर्यंत तशीच राहणार आहे.

० मी जे ’मेडिकल लिटरेचर’ वाचतो त्याचा मी कोणताही गैरवापर करत नाही. उदा. इतरांना परस्पर सल्ले देणे, स्वत:ला किती कळते हे याचे प्रदर्शन करणे इत्यादि. पण मला कळलेली माहिती मला योग्य वाटल्यास सावधगिरीचा इशारा देउन प्रसृत करणे मला गैर वाटत नाही. तिचा उपयोग कुणी किती करायचा हा ज्याचा त्याचा प्रश्न आहे.

० मी स्वत: अत्यंत संवेदनशील व्यक्ती आहे. मला स्वत:ला माझे शरीर जे सांगत असते ते सर्व डॉक्टरांना समजते का या विषयी मला शंका आहे.

० डॉक्टरांना त्यांचा त्यांचा जीवनसंघर्ष असतो याची मला पूर्ण कल्पना आहे. त्यामुळे मी त्यांच्याकडुन मला पूर्ण क्षमतेने सल्ला/सेवा मिळेल अशी अपेक्षा ठेऊ शकत नाही. शिवाय त्यांना व्यवसायाने घालुन दिलेल्या मर्यादा पण असतात. मग माझ्या प्रश्नांची उत्तरे त्यामर्यांदाच्या बाहेर असल्यास मी हातावर घडी घालुन स्वस्थ बसायचे की माझ्या निसर्गदत्त कुवतीनुसार त्या प्रश्नांची उत्तरे शोधायची? ( आजवरच्या इतिहासानुसार मी शोधलेली ही उत्तरे आजवर तरी ’बरोबर’च निघाली आहेत.)

० मेडिसिन हे क्षेत्र किती खोल आणि व्यापक आहे याची अनुभूती ही मला आजवरच्या वाचनानेच आली आहे. माझ्या आकलन शक्तीच्या मर्यांदांची मला पूर्ण जाणीव आहे. (उदा - मला संख्याशास्त्र कळत नाही हे कबुल करायला मला लाज वाटत नाही. ) माझी ही धडपड डॉक्टरांची  फी टाळण्यासाठी पण नक्कीच नाही.

जाता जाता दोन व्याख्यानांचे किस्से नमूद करावेसे वाटतात- त्यातले एक प्रा. श्रीराम अभ्यंकरांचे आणि दूसरे व्याख्यान डॉ. चंद्रशेखर यांचे.  मला सारखे आठवते (विषय आता विसरलो आहे). त्यांनी सुरुवात शालेय बीजगणितापासुन केली आणि व्याख्यान अत्यंत गुंतागुतीच्या Algebraic Geometry तील तात्कालीन संशोधनापर्यंत नेऊन संपवले. त्या व्याख्यानात एक वाक्य ते पुन:पुन: उच्चारत राहिले - "This is all high school algebra". डॉक्टर चंद्रशेखरांनी त्यांचे व्याख्यान कृष्णविवरांवरील ताज्या संशोधनावरच दिले आणि साठाव्या मिनिटाला खिशातुन घड्याळ काढले आणि म्हणाले "Black holes are the most simple objects in our universe". 

अनिसची (बोगस) आह्वाने

सहजच लक्षात आलं,


अनिस मंत्राने आजार बरे करणार्‍यांवर चवताळते आणि

मग त्यांना आह्वान देते की आम्ही अमक्य-तमक्या आजाराचे

इतके-तितके रुग्ण आणुन देतो. त्यांना बरे करून दाखवा.


आता बघा...


एखाद्याने मंत्राने (किंवा तत्सम उपायांनी) आजार

खरोखरच बरे केले असतील तर

ते ’प्लासिबो-इफेक्ट’ मुळे हे नक्की.


’प्लासिबो-इफेक्ट’मध्ये उपचारांवर आणि ते करणार्‍यावर

गाढ श्रद्धा असावी लागते.


आह्वानातील सॅंपलमध्ये असलेल्या रुग्णांमध्ये पूर्वअट असलेली

ही ’गाढ श्रद्धा’ अनिस कुठुन आणि कशी आणणार?

त्याचे प्रशस्तिपत्रक अनिस कशाच्या आधारावर देणार?


म्हणजे अनिसचे हे पण आह्वान बोगस हे नक्की...


दूसरं असं...


आपला आजार प्लासिबो-इफेक्ट्ने बरा व्हावा असं एखाद्याला

वाटत असेल तर त्यात ढवळाढवळ करायचा अधिकार

अनिस सारख्या त्रयस्थ घटकाला आहे का?

शकुन

काल मकरंद दामलेने विचारलेल्या अनपेक्षित (Superstitious OR Optimistic ?) प्रश्नाने भंबेरी उडाली. पण मी शकुनावर विश्वास ठेवतो का याचे प्रामाणिक उत्तर "हो" आणि "नाही" असेच आहे. ’नाही’ अशासाठी की मीठ सांडल किंवा मांजर आडवं गेलं तर मी अपशकुन नक्कीच मानत नाही. पण ज्या बाह्य घटनांनी माझी मानसिक अवस्था बदलते त्या मला शकुनासारख्याच वाटतात. उदा. काही माणसांना माझ्यात सगळं वाईटच दिसत आलेलं असतं, त्यांना फकत माझ्या अपयशाची चर्चा आणि चिकित्सा करण्यात रस असतो. अशी माणसं मी नक्की अपशकुनी मानतो. कारण अशी माणसे भेटले की फक्त चोची मारायचेच काम करतात किंवा कडवट स्मृतीना जागं करायचा प्रयत्न करत बसतात. बर्‍याचवेळा असे लोक समोरून आल्यास मी फुटपाथ बदलतो किंवा आजकाल चक्क अपमान करून हाकलुन देतो. पण अचानक एखादी मनाला प्रसन्न करणारी घटना घडली किंवा व्यक्ती भेटली तर आशा निर्माण व्हायला किंवा टिकुन राहायला मदत होते. विशिष्ट घटना विशिष्ट मानसिक अवस्था निर्माण करतात.


तुमचं मला माहित नाही, पण मला तरी माझी मानसिक अवस्था at will अजुनही बदलता येत नाही, हे कबुल करायला मला लाज कमीपणा वाटत नाही.


मग भारद्वजाचा शकुन का बरं?


७८ साली कोथरूडला राहायला आलो तेव्हा आम्ही अगोदर जिथे राहात होतो तिथे बरीच परिस्थिती विचित्र होती. घर बांधायचा निर्णय आईवडिलांनी मनाचा हिय्या करून घेतला होता. घर बांधुन झाले आणि सगळी पुंजी त्यात संपली. तोपर्यंत जी माफक मौजमजा आमच्या तिघांच्या आयुष्यात होती ती पण संपली. त्या परिस्थितीत अनेक बाबतीत झालेली दडपणुक उफाळुन यायची. मार्क असुनही, धाकट्या भावाला शिकायला मिळाले पाहिजे, म्हणुन आईला मेडिकलला जाता आले नव्हते. पुढे रिझर्व्ह बॅंकेत आईला नोकरी लागली तेव्हा आईच्या हॉकीला तिथे भरपूर वाव मिळाला आणि आर्थिक स्वातंत्र्य (आईचा पगार होता महिना र १८० आणि आजोबांचा रु१४०!) आणि स्थैर्य पण मिळाले. त्यामुळे आई तिथे मनोमन रमली होती. पण लग्न झाल्यावर नोकरी करण्यावर सासर्‍याने नुसती गदा आणली नाही तर मी काही महिन्यांचा तान्हा असताना आईला अनाथाश्रमाचा रस्ता दाखवला होता (आईची ६३ सालची ८पानी विस्तृत सुसाईड नोट मला २०००साली आई गेल्यावर सापडली तेव्हा अनेक अनुत्तरित प्रश्नांची उत्तरे मला मिळाली). या मानसिक आघातांनी ती खचली ती कायमचीच...प्रचंड उर्जा असलेल्या व्यक्तीचे सातत्त्याने खच्चीकरण झाले की काय होऊ शकते याचे अत्यंत नमुनेदार उदाहरण म्हणजे माझी आई.


नव्या घरात राहायला आल्यावर मात्र आर्थिक चणचणीमुळे काही प्रश्न नव्याने निर्माण झाले. त्यात जमेची बाजु एव्हढीच की वडिलांना कसलेही व्यसन नव्हते आणि कोणतेही आतबट्ट्याचे व्यवहार त्यांनी कधी केले नाहीत. नेमके त्याच वेळेस आईच्या वडिलांनी आईला सांगितले की, "अगं तुमच्या घराभोवती इतके भारद्वाज आहेत म्हणजे ही तुमची वास्तू तुम्हाला लाभणार बरं का?" आजोबांनी दिलेल्या धीरामुळे काही वेळ का होईना भारद्वाजाचे दर्शन झाले की आईचे मन उभारी धरायचे.


मला आजही भारद्वाज दिसला की आईचा तो उजळलेला चेहेरा आठवतो आणि म्हणुनच तो एक शुभ शकुन वाटतो...