वकील

 वकील

====

काल ज्ञानेश महाराव नावाच्या एका महाभागाचे व्याख्यान युट्युबवर ऐकत होतो. हे व्याख्यान अतिरेकी ब्राह्मणद्वेषाने भरून ओसंडून वहात होते. या गृहस्थांनी या व्याख्यानात जाता-जाता वकीलांकडून आलेल्या वाईट अनुभवांमुळे त्यांना पण यथेच्छ शिव्या घातल्या. त्यामुळे काही माझ्या पण काही आठवणी जाग्या झाल्या...

ते दिवस खुप कठीण होते. माझ्या वडिलांना दोन हार्ट अटॅक अगोदरच येऊन गेले होते. गेलेला प्रत्येक दिवस आपला, उद्याचं माहित नाही, अशा मानसिक अवस्थेमुळे गुंतागुंत वाढली होती. त्यांना जपण्यासाठी आई आणि मी काय करत होतो, हे आमचे आम्हालाच ठाऊक!  त्यातच माझ्या वडिलांना एका राहत्या जागेसंदर्भातील वादासंबंधी वकीलाची नोटीस आली. ही नोटीस मुंबईला कोर्टात हजर राहण्यासाठी होती. माझ्या वडिलांना त्या जागेत कसलाही रस नसल्याने आणि तब्येतीच्या तक्रारीमुळे नाही म्हटले तरी धक्का बसलाच. कारण त्यांना एकट्याने प्रवास करु द्यायचा नाही असे बंधन डॉक्टरांनी घातले होते. त्यामुळे कोर्टात हजर कसे राहायचे हा प्रश्न होताच. शेवटी "चांगला" वकील शोधून त्याच्याकरवी कोर्टात डॉ०ची वैद्यकीय शिफारस आणि अर्ज दाखल करून त्या केस मधून सुटका करून घ्यायची असे ठरले. 

माझ्या वडिलांनी बर्‍याच चौकशा करून एक वकील शोधला. त्याने मी तुम्हाला लवकरात लवकर मोकळे करतो, असे आश्वासन दिले. त्याने त्यासाठी तेव्हा ८०० रूपये फी मागितली जी आमच्यासाठी तेव्हा खूप मोठी रक्कम होती. पण तब्येतीसाठी कोणतीही किंमत मोजायची माझ्या आईवडिलांची तयारी असल्याने ते ती फी द्यायला तयार झाले. सुरुवातीच्या एक-दोन सुनावणीच्यावेळी अर्ज मंजूर होऊन त्यावर ऑर्डर होईल असे वकीलाने सांगितले होते. पण प्रत्यक्षात घडले वेगळेच. ८-९ महिने उलटून गेले तरी माझ्या वडिलांच्या अर्जावर निकाल होईना आणि वकीलाने आणखी पैशाची मागणी केली.  तारीख पडली की वडिल बेचैन आणि सैरभैर व्हायचे आणि त्यामुळे आमचे टेन्शन वाढायचे. "आपल्याला त्या जागेशी आणि कुणाशीही काहीही देणंघेणं नाही, त्यामुळे तुमच्यावर कसलीही जबाबदारी नाही. तेव्हा उगीच काळजी करू नका" असा आई पण धीर द्यायची. पण त्याचा फारसा उपयोग होत नसे. शेवटी एक दिवस आई वडिलांच्या बरोबर त्या वकीलाला भेटायला गेली आणि त्याला पैसे घेऊनही काही न केल्याबद्दल घाल-घाल शिव्या घातल्या. त्याचा योग्य परिणाम झाला आणि त्या केसमधून माझ्या वडिलांची सुटका झाली. 

दूस‍र्‍या एका वकीलाची हकीकत ऐकून हादरायला होईल. हा वकील काही कारणाने परिचयाचा होता. त्याच्याबद्दल एका कॉमन मित्राकडून कळले की त्याने आपल्या अशीलांना "केस जिंकल्याचे" खोटे निकालपत्र मिळवून दिले. ते खोटे आहे हे कळल्यावर त्या अशीलाच्या लोकांनी त्याला बेदम मारहाण केली आणि त्यात तो आजारी पडून शेवटी अकाली दगावला. 

आणखी एका माहितीमधल्या व्यक्तीला एका कौटुंबिक समस्येमध्ये कायदेशीर बाजूबद्दल सल्ला हवा होता. त्या व्यक्तीला वकीलाने आपल्या वृद्ध आणि आजारी आईवर खोटी केस ठोकायचा सल्ला दिला. वर सांगितले की केस फक्त लांबवत राहायचे, मग त्यात आई खचून मरून जाईल आणि सगळे प्रश्न सुटतील...

अलिकडे युट्युबमुळे न्यायप्रक्रियेचे जवळून दर्शन घडते.  न्याय मिळणे हा हक्क असण्यापेक्षा "भीक मागण्याची" गोष्ट आहे असे काही दावे बघून वाटू लागले आहे. 

प्रत्यक्ष सर्वोच्च न्यायालयात सर्व संकेत धुळीला मिळवणारे वकील, विशेषत: सरन्यायाधीशांच्यावर गुरकावणारे वकील (Mathews Nedumpara) बघितले की विकृत, भावनाशून्य, विधीनिषेधशून्य असणे यशस्वी वकील बनण्याची पूर्व-अट असावी असे वाटू लागले आहे.

आजकाल एखादा वकील काही कारणाने तडफडतांना दिसला तर मला खूप आनंद होतो.

मेंदूचे आरोग्य आणि विवेक

 

मेंदूचे आरोग्य आणि विवेक

==============

राजीव उपाध्ये 

दिनांक १० ऑगस्ट २०२४च्या म०टा०च्या मैफल पुरवणीत डॉ० तेजस्विनी कुलकर्णी यांचा "नात्यांमध्ये भावनांचे नियमन" असा लेख प्रसिद्ध झाला आहे. लेख उत्तमच आहे. पण भावनिक नियमनाचा लेखिकेने मानवी नात्यांपुरताच विचार केला आहे (कदाचित लेखाच्या मर्यांदामुळे असेल). पण भावनिक नियंत्रणाचा समाजाच्या स्वास्थ्याशी निकटचा संबंध आहे. या लेखाशिवाय अलिकडेच मेंदूच्या आरोग्याविषयी आणखी दोन पुस्तके वाचनात आली - त्यात Preserving Brain Health in Toxic Age हे पुस्तक लिहिणारे अर्नोल्ड आयझर हे ड्रेक्झेल विद्यापीठात एमिरेटस प्रोफेसर व पेन्सिल्वानिया विद्यापीठात सन्मान्य संशोधक म्हणून कार्यरत आहेत.  त्यांच्या पुस्तकात मेंदूच्या आरोग्याची हानी करणार्‍या जीवनशैली, वातावरण  संबंधीत संशोधनाचा संपूर्ण पट उलगडला आहे. दूसरे पुस्तक A Toxic Brain – revelations from a health journey हे सान्द्रा स्ट्रॉस यांनी  जडधातू आणि जैविकविषांमुळे आपल्या  पतीला झालेल्या दूर्धर आजाराची संघर्ष कथा आहे. 

वास्तविक सध्या आपल्या आजुबाजूला बघितलं, तर आधुनिक शहरी मनुष्य भावनिक नियंत्रण हरवून बसल्याचे दिसते. हे विधान अनेकांना खटकेल, पण ते मी पूर्ण जबाबदारीने केले आहे. हे चिंताजनक आहे. वास्तविक माझा हा लेख खरं तर एखाद्या चेताविज्ञानाच्या अभ्यासकाने लिहायला हवा. पण व्यावसायिक व्यस्ततेमुळे त्यांना हे जमत नसेल. पण मला नक्की खात्री आहे की बहुसंख्य मस्तिष्क/चेता विज्ञानाचे अभ्यासक माझ्याशी सहमत होतील.

हृदयाचे आरोग्य बिघडले तर अकाली मृत्युचा धोका बळावतो.  त्यामुळे हृदयाच्या आरोग्याकडे गंभीरपणे बघितले जाते, मात्र दूर्दैवाने तसे मेंदूच्या आरोग्याक॒डे गंभीरपणे न बघता "हे असेच चालायचे म्हणून दूर्लक्ष केले जाते". कोणतीही दूर्लक्ष केलेली समस्या स्नो-बॉल इफेक्टमुळे हळुहळु उग्र बनते आणि अंतिमत: हाताबाहेर जाते. हरवलेल्या भावनिक नियंत्रणाचे सध्या असेच काही झाले आहे.

क्षुल्लक कारणाने राग अनावर झाल्याने टोकाचे पाऊल उचलणे (खून आणि आत्महत्या), भरधाव गाडी चालवून निरपराध पादचार्‍यांचा बळी घेणे, सेल्फीच्या हव्यासापायी जीव गमावणे या बातम्यांशिवाय सध्या आपल्या आयुष्यातील एकही दिवस जात नाही. हा लेख लिहीत असताना कलकत्त्यामध्ये एका डॉ० तरूणीचा बलात्कार करून खून केल्याची बातमी फेसबुकवर झळकायला लागली होती.

वर दिलेल्या घटनांच्या मुळाशी असलेल्या कार्यकारणभावाचा आपण टप्प्याटप्प्याने जर विचार केला तर काही महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात यायला मदत होते -

०क्षुल्लक कारणाने राग - भावनिक नियंत्रणाचा अभाव - अविचाराने कृती

०भरधाव गाडी चालवून निरपराध पादचार्‍यांचा बळी घेणे - परिणामांचा विचार न करता बेपर्वाईने वागणे - अविचाराने कृती

०सेल्फीच्या हव्यासापायी जीव गमावणे - सारासार विचार न करता स्वत:चा आणि जीव धोक्यात घालणे - अविचाराने कृती

वर दिलेल्या प्रातिनिधिक उदाहरणांचा लसावि काढला तर असे लक्षात येते की परिणामांचा विचार न करता, स्वत:ला आणि इतरांच्या जीवाला धोका निर्माण होईल अशी ’अविचाराने’ केलेली कृती यात समान आहे. अविचाराने केल्या जाणार्‍या कृतींचा/वर्तनाचा पट कमी-अधिक तीव्रतेनेनुसार खुप मोठा आहे. गाडी चालवताना मोबाईलवर बोलणे, वाहतूकीचे नियम धूडकावणे, लाच मागणे-किंवा देणे किंवा एकंदरच कायद्याचा अनादर, असे अविचारी वर्तन जेव्हा मोठ्या संख्येने माणसे करू लागतात तेव्हा ते गंभीर रूप धारण करते, कारण अशा लोकांमुळे समाजाचे स्वास्थ्य हरवते. 

माणसे अविचारी वर्तन का करतात? असा प्रश्न आता जर तुम्हाला पडला असेल तर माझा हा लेख लिहीण्याचा उद्देश निम्मातरी पूर्ण झाला असे मी म्हणेन. बहुसंख्य लोकांची अशी धारणा असते की माणसाला विचार करायची क्षमता शिक्षणाने प्राप्त होते. पण हे अर्धसत्य आहे. अविचारी वर्तनाचे उर्वरित सत्य शोधण्यासाठी जीवशास्त्राची मदत घेणे आवश्यक ठरते. ज्याप्रमाणे आडात नसेल तर पोहर्‍यात येत नाही, त्याचप्रमाणे निसर्गाने बहाल केलेल्या मेंदू या अवयवाचा व्यवस्थित विकास झालेला नसेल, तर शिक्षणाचा योग्य तो परिणाम होत नाही. 

मेंदूची उत्पत्ती

पृथ्वीवर विकसित झालेल्या जीवसृष्टीमध्ये मेंदूच्या विकासाचा इतिहास तपासला तर मेंदूची निर्मिती खुप नंतर झालेली दिसतो. सुरुवातीला जन्माला आलेले विषाणू, एकपेशीय जीव यामध्ये मेंदू दिसत नाही. पण जसजसे बहुपेशीय जीव विकसित पावू लागले तसतसे त्यांच्या अंतर्गत यंत्रणेमध्ये सुसूत्रता राहावी यासाठी प्रथम चेतासंस्था (Nervous system) विकसित पावली. अनेक कृमींमध्ये फक्त मेंदूरहित चेतासंस्था असते (उदा० स्टारफिश, जेलीफिश, समुद्र स्पंज, राउंड्वर्म, चपटे कृमी , हैड्रा इ०). जसजसे गुंतागुंतीच्या रचना आणि वैशिष्ट्यपूर्ण गुणधर्मांचे जीव विकास पावले, तसे त्यांच्यात वेगवेगळ्या प्रकाश, ध्वनि, स्पर्श, तापमान इ० संवेदनांना प्रतिसाद देण्याची गरज आणि क्षमता निर्माण झाली आणि संवेदनानुसार योग्य तो निर्णय घेऊन प्रतिसाद देणे, अंतर्गत यंत्रणा चालू किंवा बंद करणारी व्यवस्था म्हणून अत्यंत गुंतागुंतीचा मेंदू हा अवयव निर्माण झाला. मेंदूची उत्क्रांती वेगवेगळ्या जीवांच्या पर्यावरणातील आह्वानानुसार होत राहीली. मग मेंदूच्या मागील भागात प्रकाशरूपी संवेदनाना प्रतिसाद देणार्‍या चेतापेशींचा समूह विकसित होऊन पार्श्वपिण्ड (Occipital lobe) ची निर्मिती झाली. या प्रमाणेच ध्वनी आणि स्पर्श या संवेदनाना ग्रहण करणार्‍या (शंखपिण्ड) Temporal lobe) आणि भित्तीपिण्ड (parietal lobe) ची निर्मिती झाली. 

मेंदूच्या या खण्डांचे कार्यगत विभाजन (functional differentiation) बंदिस्त कप्प्यांमध्ये झालेले नाही आणि तसे श्रेयस्कर पण नव्हते. प्रत्येक खण्डाची काही मुख्ये कार्ये आहेत आणि काही पूरक किंवा उपकार्ये आहेत. उदा० शंखपिण्डाचे (टेंपोरल लोब) कार्य फक्त ध्वनी या संवेदने पुरते सिमित नसते, तर भाषा,भावना आणि काही प्रमाणात दृष्य संवेदनांचे पण या खण्डात विश्लेषण होते...

मेंदूतील या सर्व भागांची रचना विशिष्ट संवेदनाना अनुलक्षून असली तरी या सर्व भागांमध्ये सुसूत्रता ठेवणे,  एखादे उद्दीष्ट गाठण्यासाठी आवश्यक असणारे भविष्याचे नियोजन करणे, आणि तसेच एखाद्या कृतीच्या भावी परिणामांचे मूल्यमापन करणे, किंवा धोक्याचे/जोखमीचे विश्लेषण करणे, मानसिक अथवा शारीरिक आवेगावर नियंत्रण ठेवणे, नैतिक/अनैतिक, धोकादायक/सुरक्षित अशी वर्गवारी करणे, त्याप्रमाणे निर्णय घेऊन इतर  संबंधित भागांना आदेश देणार्‍या भागाचा विकास होत गेला. बहुतेक सर्व जलचर, भूचर आणि पक्ष्यांमध्ये काही ना काही प्रमाणात ही सर्व कार्ये जीवसृष्टीतील अस्तित्व टिकविण्यासाठी आवश्यक असतात. पण काहीशी दूर्दैवाची गोष्ट अशी की ज्याला विवेकाचे स्थान  म्हणता येईल अशा मेंदूतील महत्त्वाच्या भागाचा विकास मेंदूच्या आकाराच्या प्रमाणात झाला. त्याचे नाव उपाग्रखण्ड (Prefrontal lobe)!

उपाग्रखण्ड हा भाग चेतापेशींच्या अत्यंत  दाट जाळ्याने उर्वरित सर्व मेंदूशी, उदा० (बाह्यक (cortex), उपबाह्यक (subcortex), मस्तिष्कदण्ड (brain stem))  इत्यादिंशी जोडला गेलेला असतो. उपाग्रखण्डाचा वरचा भाग हा लक्ष, ज्ञान आणि कृती नियंत्रित करतो. मेंदूच्या या भागाचे अत्यंत गुंतागुंतीच्या आणि आपल्या मनुष्यत्वाशी निगडित असलेल्या नियोजन प्रक्रियेत महत्त्वाचे काम चालते. व्यक्तिमत्त्वाचा आविष्कार, निर्णय प्रक्रिया, सार्वजनिक आयुष्यातील संयम या सर्वांवर विकसित उपाग्रखण्डाचे नियंत्रण असते. वेगळ्या तऱ्हेने सांगायचे झाले तर आपली ध्येये आणि विचार, कृती यांच्यामध्ये सुसंवाद ठेवण्याचे कार्य (ज्याला आपण विवेक म्हणतो)  उपाग्रखण्ड करतो.

उपाग्रखण्डाचे सर्वात ठळकपणे चालणारे कार्य म्हणजे अधिकारी कार्य.  परस्पर विरोधी विचार किंवा कृती जाणणे, चांगले किंवा वाईट यांच्यातील फरक, साधर्म्य आणि वैधर्म्य यातला फरक, एखाद्या निर्णयाचे किंवा चालू कृतीचे भविष्यातले निष्पन्न, ध्येयाच्या दिशेने प्रवास इ० सर्वांवर उपाग्रखण्डाचा प्रभाव असतो. उपाग्रखण्ड नियमांचे (वि० सामाजिक) ज्ञान ग्रहण करतो. उपाग्रखण्डाचा पुढचा भाग (along the rostral-caudal axis) अमूर्त (abstract)  पातळीवरील नियमांच्या ज्ञानाचे ग्रहण करतो. योग्य रीतीने काम करणारा उपाग्रखण्ड वास्तवाचे भान देतो आणि अपराधीपणा किंवा पश्चात्तापाची भावना पण देतो. स्वप्नात सृजनशीलता जरी जागी असली आणि काही वेळा ती लाभकारी असली तरी त्यात तर्कसंगती नसते. म्हणून स्वप्नात जे काही वेळा वाटते किंवा दिसते, ते दिवसा जागेपणी प्रत्यक्ष शक्य नसते. झोपेत उपाग्रपिंड फारसा कार्य करत नसल्याने स्वप्नांमध्ये पश्चात्तापाची भावना नसते.  यामुळे कायदे मोडून धोकादायक वर्तन करताना पश्चात्तापाची भावना नसणे हे उपाग्रखण्डाचे कार्य बिघडल्याचे लक्षण मानावे लागते. जे अट्टल गुन्हेगारांमध्ये सर्रास दिसते.

उपाग्रखण्ड आणि उपाग्रबाह्यक (उपाग्रखण्डाचे बाहेरील चेतापेशींचे आवरण) यांच्या विलक्षण विकासामुळे मानवाला विवेकाची देणगी मिळाली, माणूस विचारक्षम बनला आ्णि संपूर्ण जीवसृष्टीत एक वेगळे स्थान प्राप्त झाले. ही विचारक्षमता इतर जीवांमध्ये नसते का? तर नक्कीच असते, फक्त ती पर्यावरणातील आह्वाने आणि उपाग्रखण्ड आणि उपाग्रबाह्यक यांच्या एकूण आकारावर आणि विकासावर अवलंबून असते. म्ह० ज्या प्रजातींमध्ये मेंदूचा आकार लहान असतो, तिथे "उपाग्रखण्ड आणि उपाग्रबाह्यक" पण फारसे विकसित होत नाहीत. साहजिक त्यांची कार्ये पण मर्यादित प्रमाणात दिसून येतात. 

अविकसित उपाग्रखण्ड,  सामाजिक स्वास्थ्य आणि गुन्हेगारी

उपाग्रखण्ड आपल्या वर्तनात आणि जगाशी संवाद साधण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतो. जेव्हा हा भाग पूर्णपणे विकसित होतो, तेव्हा व्यक्ती चांगले निर्णय घ्यायची क्षमता आणि आत्मनियंत्रण हे गुण धारण करतात. आवेगावर नियंत्रण ठेवायचे काम फक्त व्यवस्थित विकसित झालेला उपाग्रखण्ड करतो. तारूण्यावस्थेत संप्रेरकांच्या प्रभावामुळे, मद्यसेवनाने तसेच अमली पदार्थांच्या सेवनाने उपाग्रखण्ड निष्प्रभ होतो.  त्यामुळेच माणसामधला अविकसित आणि कार्यभ्रष्ट (dysfunctional) उपाग्रखण्ड हा सामाजिक अस्वास्थ्य आणि गुन्हेगारीचे जीवशास्त्रीयदृष्ट्या मूलभूत कारण आहे, असे म्हटल्यास वावगे ठरू नये.

अलिकडील ताज्या संशोधानानुसार, उपाग्रखण्ड आणि उपाग्रबाह्यक यांचा विकास पूर्ण पंचविशीनंतरही चालू राहतो. या टप्प्यानंतर हा विकास पूर्ण होणे हे त्या व्यक्तीला मिळणार्‍या स्थैर्यावर अवलंबून असते. ज्याना घंटाकृती आलेखाचा नियम (बेल कर्व्ह) नियम माहित आहे त्यांनाच हे पटेल की जसजसे लोकसंख्येच्या ताणाने, पर्यावरणातील असमतोलाने जगणे अवघड बनेल तसे विवेकी आचरण हे अपवाद बनेल. कायद्याची अंमलबजावणी कडक नसेल तर ही समस्या आणखीनच गंभीर बनते. कटु आहे पण सत्य आहे...

त्यामुळे व्यक्ती १८ व्या वर्षी सज्ञान बनते अशी सामाजिक धारणा असली तरी विवेकी बनतेच असे नाही. वर लेखाच्या सुरुवातीला उल्लेख केलेल्या आणि इतर अनेक गुन्ह्यांमध्ये जिथे बेपर्वा/आत्मघातकी वर्तन ठळकपणे दिसून येते, तिथे अविकसित उपाग्रखण्ड हे प्रमुख जीवशास्त्रीय कारण सांगता येते. यावर जगभरच्या सन्मान्य विद्यापीठात भरपूर संशोधन झालेले आहे. 

उपाग्रखण्डाच्या विकासावर प्रभाव टाकणारे घटक

आजुबाजुचे वातावरण (वि० गुन्हेगारी), लहान वयात संगोपनाचा अभाव, भावनिक आघात करणारे प्रसंग, रोजच्या जीवन संघर्षामुळे जगण्याचा ताण (विशेषत: विश्रांतीचा अभाव आणि कॉर्टीसॉल सारख्या संप्रेरकांची दीर्घकाल वाढलेली पातळी), समाजमाध्यमांवरील अतिवावराने येणारा ताण, कुपोषण, हवा, पाणी आणि अन्नातून होणारा जैविक-विषांचा हल्ला, मेंदूचे आणि परिणामी उपाग्रखण्डाचे कार्य/आरोग्य बिघडविण्यास कारणीभूत ठरतात.  स्वमग्नता, अल्झायमर, स्ट्रोक, अपस्मार, कंपवात, दुर्मनस्कता (स्किझोफ्रेनिया) इ० अनेक मानसिक विकारांचे प्राबल्य वाढते. याची किंमत बाधित व्यक्तीचे कुटुंब, समाज आणि राष्ट्र या सर्वानाच मोजावी लागते. अलिकडेच वाचलेल्या एका वृत्तानुसार शिसे या धातूमुळे होणार्‍या विषबाधेमुळे मुलांचा बुद्ध्यंक कमी होऊन मतीमंदत्व येऊ शकते. 

याशिवाय एक धक्कादायक गोष्ट सान्द्रा स्ट्रॉस या बाईंच्या उल्लेख केलेल्या पुस्तकात आहे - इतर अवयवांप्रमाणे मेंदूतही चयापचयामुळे पेशीमळाची (Cellular waste products) निर्मिती होत असते. या पेशीमळाचा निचरा करणारी यंत्रणा झोपेत सक्रिय होते. ही यंत्रणा २५% लोकसंख्येत जनुकीय दोषांमुळे विकसित होत नाही. त्यामुळे मेंदूच्या आरोग्याची समस्या आणखी गंभीर बनते. स्मार्टफोनच्या अतिवापराने झोप नाहीशी झाल्यामुळे मेंदूतील विषद्रव्यांचा निचरा न होणे इ० अनेक कारणांमुळे उपाग्रखण्डाच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो.

हवामानबदल आणि उपाग्रखण्ड

प्रसिद्ध टेड व्याख्यानमालेत नुकताच म्ह० १५ ऑगस्ट रोजी एका नव्या व्याख्यानाचा व्हिडीओ युट्युबवर प्रसृत केला गेला. या व्याख्यानात वर्तवलेले हवामानबदलाचे ताजे भाकीत अतिशय चिंताजनक आहे. २०२३ पासून घसरगुंडीचा वेग एकदम वाढला आहे आणि पृथ्वीची सहनशीलता, स्वत:ला दुरुस्त करायची क्षमता संपली आहे, असा सूर वेगवेगळी  संख्याशास्त्रीय मॉडेल्स आळवत आहेत.

देशात यावर्षी झालेल्या पावसाच्या पार्श्वभूमीवर भविष्यातील चित्राचा अंदाज बांधणे फार अवघड वाटायला नको.

जागतिक हवामानबद्लामुळे मेंदूच्या रचनेत आणि कार्यात दोन्हीमध्ये बदल होत आहेत, हे आधुनिक चेताविज्ञान आता मान्य करते. पण भारतावर याचा काय परिणाम होईल याचा अंदाज बांधायचा असेल तर विषुववृत्ताजवळील देशांचा अभ्यास करावा. यासाठी फार कष्ट घ्यायची पण आवश्यकता नाही.

समजा जागतिक तापमानात १ अंश सेल्सिअस ची जर वाढ झाली तर भारतातील मोठ्या लोकसंख्येला सुखाची आणि हक्काची झोप मिळणे अवघड बनेल. उकाडा, पूर, वादळे यांना तोंड देताना नागरिकांमध्ये मन:शांति टिकून राहणे अवघड आहे. उदा० मन:स्वास्थ्य हरवल्याने चिडचिडेपणा वाढला की ’क्षीणा: जना: निष्करूणा भवन्ति’ या उक्ती प्रमाणे माणसे पटकन विवेक हरवतात. त्याचा मोठा परिणाम माणसांच्या वर्तनावर, निर्णयशक्तीवर, उत्पादकतेवर, तसेच राजकीय आणि सामाजिक स्थैर्यावर होतो. अशा मोठ्या समस्या हाताळायला जे धाडसी निर्णय घ्यावे लागतात ते लोकशाही राज्यव्यवस्थेत अवघड बनते. या शिवाय आनंदाच्या जागतिक क्रमवारीत भारताचा नंबर बराच खाली आहे, जो नागरिकांच्या सर्वसाधारण मानसिक आरोग्याचा निदर्शक आहे.

याचे भान कुणाला आहे का? सध्या मला तरी तसे अजिबात दिसत नाही...

संदर्भ -

१.https://www.americanbrainfoundation.org/the-effects-of-climate-change-on-brain-disease/?form=MG0AV3

२. https://www.ucl.ac.uk/news/2024/may/climate-change-likely-aggravate-brain-conditions?form=MG0AV3

३. https://www.who.int/news/item/14-03-2024-over-1-in-3-people-affected-by-neurological-conditions--the-leading-cause-of-illness-and-disability-worldwide

४. https://www.msn.com/en-in/health/health-news/how-lead-poisoning-is-threatening-children-worldwide/ar-AA1padbS?ocid=socialshare&pc=NMTS&cvid=efab1a5020c04bedaa7be7613f2842ee&ei=52

५. https://www.youtube.com/watch?v=Vl6VhCAeEfQ&t=41s

महाजनस्य संसर्गः

 महाजनस्य संसर्गः 

=========

राजीव उपाध्ये, जून २०२४

पञ्चतंत्रात एक श्लोक आहे - 

महाजनस्य संसर्गः कस्य नोन्नतिकारकः।

पद्मपत्रस्थितं तोयं धत्ते मुक्ताफलश्रियम्॥

अर्थ- मोठ्या लोकांचा सहवास कुणाला प्रगतीकारक नसतो? कारण कमळाच्या पानावर पडलेले पाणी मोत्यांची शोभा धारण करते. 

अर्नोल्ड टॉयन्बी नावाचा एक इतिहासकार म्हणतो की दोन संस्कृतीची जेव्हा टक्कर होते, तेव्हा बलिष्ठ (dominant) संस्कृतीच्या चालीरिती कनिष्ठ संस्कृतीवर प्रभाव पाडतात आणि झिरपतात आणि मानवी समाज उत्क्रांत होत राहतो. 

सध्या हे मानववंशशास्त्रीय वास्तव राजकीयदृष्ट्या गैरसोईचे वास्तव आहे. कुणीतरी आपल्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे, हे स्वीकारणे कमीपणाचे, अस्मितेला धक्कादायक मानले जाते. कारण ते "समते"च्या तत्त्वाविरुद्ध आहे. त्यामुळे आपल्यापेक्षा श्रेष्ठ संस्कृती, समूह यांचा द्वेष, तिरस्कार करणे जास्त रूळले आहे. ते एक ’नवसामान्य’ बनले आहे.

जीवसृष्टीत मानव अनेक कारणांनी शीर्षस्थानी किंवा श्रेष्ठ मानला जातो. ज्ञानप्राप्तीचे आणि त्याचे विश्लेषण करून उपयोग करण्याचे विशेष कौशल्य मानवा इतके इतर प्राण्यात विकसित झालेले दिसत नाही. वेगवेगळ्या गरजांसाठी वेगवेगळी हत्यारे बनविणे आणि त्यांचा उपयोग करणे, हे पण इतर प्राण्यामध्ये विकसित झालेले दिसत नाही. वेगवेगळ्या कलांचा विकास, पर्यावरणावरील प्रभुत्व, गुंतागुंतीची समाजरचना मानवा इतकी कळपात राहणार्‍या प्राण्यात नसते. शिवाय परिस्थितीशी जुळवून घेण्यात मनुष्यप्राण्याचा नंबर १ला लावावा लागतो. 

हे सगळे ठिक आहे. पण मला एक प्रश्न पडतो तो असा की मानवानंतर सर्वात वेगाने उत्क्रांत प्राणी या जीवसृष्टीत कोणता?  मी एआयच्या मदतीने या प्रश्नाचा शोध घ्यायचा प्रयत्न केला तेव्हा मला पुढील उत्तरे मिळाली -

० चिंपांझी आणि बोनोबो कुळातील माकडे

० डॉल्फिन 

० हत्ती

० कावळे

० ऑक्टोपस 

यासाठी नक्की कोणते निकष कसे लावले आहेत ते कळायला मार्ग नाही, पण मला ही उत्तरे पटली नाहीत. याचे कारण म्हणजे हत्ती आणि माकडे सोडली तर बाकीचे प्राणी पाळले जात नाहीत. हत्ती आणि माकडे  पाळली जात असली तरी त्याचे प्रमाण नगण्य आहे. त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात मानवी संपर्कात येऊन जी वर्तन विषयक उत्क्रांती होणे अपेक्षित आहे , ती या दोन प्रजातींमध्ये दिसत नाही.

मानवी संपर्कात येऊन मोठ्याप्रमाणावर उत्क्रांत होत असलेला प्राणी म्हणजे कुत्रा आहे, असे माझे स्पष्ट मत आहे. गेले काही वर्षे समाजमाध्यमांच्या कृपेने मी जगभरच्या पाळीव कुत्र्यांच्या वर्तनाची निरीक्षणे करीत आहे. कुत्र्यांचे मानवीकरण ज्या वेगाने होत आहे, तितके इतर कोणत्याच प्राण्याचे मानवीकरण होताना दिसत नाही. गाई,बैल, घोडे आणि हत्ती हे विशिष्ट हेतूने पाळले जातात. त्यांच्यात आणि त्यांच्या मालकात भावबंध पण निर्माण होतात (हे अगदी वाघसिंहासारख्या हिंस्र पशूमध्ये पण दिसते.). पण त्यांच्यात मानवी संपर्कामुळे, मानवीकरण कुत्र्यांच्या इतके वर्तनवैविध्य दिसत नाही. मानवाशी सर्वात जास्त जनुकीय साधर्म्य असलेले कपिबांधव वर्तनवैविध्यामध्ये मानवानंतर असायला हवे होते. पण ते तसे झालेले दिसत नाहीत. ही आश्चर्याची गोष्ट नाही का?

मी वर कुत्र्यांचे मानवीकरण असा शब्द वापरला, तो मुद्दामून वापरला. त्यात केवळ ’पाळणे’ अभिप्रेत नसते. मानवीकरणाचा परीघ पाळण्यापेक्षा बराच मोठा आहे. पाळणे हे मला संकुचित वाटते - त्यात त्या प्राण्याच्या मूलभूत गरजा भागवून त्याकडून कामे करून घेतली जातात. मानवीकरणात तो जीव मानव असे समजून त्याला वागवले जाते.  मानवीकरण केलेल्या कुत्र्यांमध्ये अशी श्रमांची अपेक्षा असतेच असे नाही (याला अपवाद विशिष्ट कोशल्ये शिकवले गेलेले म्हणजे - सैन्य, पोलिसदलातील कुत्रे, तसेच अपंग व्यक्तीना सोबत करण्यासाठी शिकवलेले सर्व्हिस डॉग्ज, गुरे राखण्यासाठी पाळले गेलेले बॉर्डर कॉली सारखे श्वान इ०). 

कुत्र्यांच्या मानवीकरणाचा विस्तार कुठपर्यंत झाला आहे, हे बघणे रंजक आहे-

० कुत्र्यांच्या वंशावळी ठेवल्या जातात

० कुत्र्यांना ज्या मानवी कुटुंबात ’दत्तक’ घेतले जाते, त्यांची कुलनामे बहाल केली आहेत.

० अनेक कुटुंबात लहान मुलांच्याबरोबर कुत्र्यांच्या पिलांना आणून वाढवले जाते. असे एकत्र वाढलेल्या मुलांचे आणि त्यांच्या पालकांचे कुत्र्याबरोबर भावनिक नाते अजोड असते. 

० कुत्र्यांचा वाढदिवस साजरा करणे हे तर सर्रास आहे. काही अतिउत्साही आणि हौशी लोक कुत्र्यांची लग्ने पण लावतात. पण हे माझ्या पहाण्यात फार नाही. 

० अलिकडे विशेषत: कुत्र्यांना माणसाप्रमाणे कपडे, बूट घालून नटवले जाते. केसाळ कुत्र्यांच्या वेण्या बांधल्या जातात. स्कूटर, सायकल सारख्या वाहनाने फिरायला जाताना कुत्र्याना हेल्मेट, गॉगल पण घातले जातात. भविष्यात कुत्र्यांना "नग्नावस्थेत" फिरायला नेऊ नये असे कायदे झाले तर तो मानवीकरणाचा कळस ठरेल. कदाचित नवे "विनयभंग" त्यातून निर्माण व्हायची शक्यता आहे.

० काही हौशी लोक त्यांच्या कुत्र्यांसाठी खास झोपण्यासाठी खास पलंग, जेवायला छोटी टेबल-खुर्ची वगैरे जामानिमा बाळगतात. 

० कुत्र्यांची सलून आणि पार्लर हे आता खूपच रूळले आहेत. 

० कुत्र्यांसाठी उद्याने, शाळा आणि हॉटेल्स खुप बघायला मिळाली. भारतात हा प्रकार अजून रूळलेला दिसत नाही. विमानप्रवासात अनेक जण कुत्र्यांना अगदी केबिन मध्ये बरोबर घेऊन प्रवास करतात. 

वरील प्रत्येक विस्तारशाखेत मोठी आर्थिक उलाढाल होत असते. पण तो मुख्य मुद्दा नाही, तर मुख्य मुद्दा मानवीकरणातून कुत्र्यांचा झालेला बौध्दिक, भावनिक आणि शारीरिक/वर्तन विकास हा आहे.

अन्न, निवारा आणि जिव्हाळा मिळाल्याने कुत्रा माणसाला ’समर्पित’ करतो आणि आपल्यावर आवलंबून असलेले कुणीतरी जीव लावणारे मिळाल्याने माणसाचा ’अहं’ सुखावतो, असे म्हटले तर वावगे ठरणार नाही. हे माझ्यामते कुत्रा आणि माणसाच्या अनोख्या नात्याचे गुपित आहे.

 

कुत्र्यांचा बौध्दिक, भावनिक आणि शारीरिक/वर्तन विकास

मी जालावर शोध घेतला तेव्हा सर्वात बुद्धिमान कुत्र्यामध्ये बॉर्डर कॉली आणि पुडल या प्रजाती सर्वात बुद्धिमान असल्याचे मानले गेले आहे. "चेसर" नावाची कुत्री आतापर्यंत सर्वात बुद्धिमान मानली गेली आहे (https://www.youtube.com/watch?v=tGlUZWNjxPA). तिची स्मरणशक्ती, शब्दसंग्रह, शोधक्षमता अचाट असल्याने ती अनेकांच्या अभ्यासाचा विषय झाली आहे. 

पण अनेक कुत्र्यांना अल्पप्रमाणात संख्याज्ञान पण असते असे मानले जाते आणि माफक प्रमाणात अनेक काही कुत्री  शिकवल्यानंतर सोपी आकडेमोड (बेरजा आणि वजाबाक्या) करू शकतात. काही कुत्री "फुली गोळा" सारखे खेळ त्यांच्या मानवी मित्रांबरोबर खेळताना बघायला मिळतात. पण काही कुत्री डॉज बॉल, लपाछपी इ० खेळ पण खेळू लागली आहेत. स्केट बोर्ड वर स्केटींग करणार्‍या श्वानांची संख्या मोठी आहे. 

पालकांबरोबर  श्वानांना संवाद साधता यावा यासाठी काही बटन दाबून रेकॉर्ड केलेला संदेश ऐकवण्यासाठी उपकरणे उपलब्ध आहेत. ती वापरून श्वान आश्चर्यकारक संवाद साधतात. बाहेरून आल्यावर घरात येताना पाय पुसून घरात येणारी कुत्री बघून मी वेडा व्हायचा बाकी होतो.

मी सर्वात थक्क झालो ते चिनी पुडल या प्रजातीमुळे. मला कधीकधी हे श्वान चिनी लोकांनी प्रयोगशाळेत "जनुकीय बदल" घडवून विकसित केले असावेत अशी शंका येते.[१,२] 

अशी शंका येते याचे कारण चीन हे कसलेही नैतिक विधीनिषेध न बाळगणारे (एका दृष्टीने क्रुर) राष्ट्र आहे.  चिनी पुडल चतुष्पाद राहीलेले नसून आता ते द्विपाद झाले आहेत. हा मोठा बदल प्रयोग शाळेत जनुकीय बदल "गुपचुप" घडवून आणल्याशिवाय शक्य नाही असे मला वाटते.  प्रयोगशाळेतील सर्वच संशोधन जगासमोर येत नसते. 

उंदीर आणि डुकरांच्या गर्भात मानवी मूळपेशी/जनुक  कृत्रीमपणे भरून प्रत्यारोपणासाठी अवयव मिळविण्यावर संशोधन चालू आहे. त्यामूळे असे प्रयोग खासगी/गुप्तपणे कुत्र्यांवर झाले असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.

हे चिनी पुडल श्वान काय काय करत नाहीत? ते संगीताच्या तालावर नाचतात, अंथरूण घालतात, पंखे चालू करतात. ते आपल्या बाजूला वळवून घेतात. अगदी खोलीचे दार बंद करतात, तसेच कड्या उघडतात. लहान मुलांच्या अंगावरील पांघरूण पण सारखे करतात. त्यांच्या पालक/मालकांची छोटीछोटी कामे पण करतात. 

कुत्री माणसासारख्या भावना व्यक्त करतात, काही तर माणसासारखे स्मित करू लागले आहेत. हस्की कुळातील काही श्वान "आय लव्ह यु"  सारखी वाक्ये उच्चारतात (म्हणजे तशी नक्कल करतात. काही कुत्रे मालक नसताना घरातील पियानो वाजवून गायचा प्रयत्न करतात. 

टिव्ही वर कार्टून बघणे हा अनेक कुत्र्यांचा विरंगुळा आहे. ते बघत असताना त्यांना डिस्टर्ब केले तर ते नाराजी व्यक्त करतात. इतकच नाही तर खेळाच्या सामन्यातील उत्कंठावर्धक क्षणांना तितकाच प्रतिसाद देतात.

आपल्या पालकांचा मृत्यू झाल्यास श्वान पण दू;खी होतात. त्यांच्या खोड्या काढल्यास ते नापसंती दर्शवतात. 

कुत्र्यांच्या प्रतिभेचे प्रदर्शन घडवणारे डॉग शो, ब्रिटन गॉट टॅलेण्ट सारख्या कार्यक्रमातून दिसणारे  अनेक करामती करून दाखविणारे श्वान बघितल्यावर मन अचंबित होते. जनुकीय संपादनाच्या बदलामुळे भविष्यातील कुत्रे मानवी वाणीने बोलू लागले तर मला आश्चर्य वाटणार नाही.

मात्र अशा रितीने उत्क्रांत झालेला कुत्रा अजुनही आपल्या जातभाईना मानवाबरोबर कसे वागायचे याचे शिक्षण देत नाही. मानव त्याला अजुनही त्याच्या इच्छेनुसार "प्रजोत्पादन" करू देत नाही.  त्यामुळे अवगत केलेल्या गुणांचे जनुकीय संक्रमण पुढील पिढीत होत नाही.  कुत्र्यांच्या उत्क्रांतीमध्ये हे काही अपूर्णता ठेवणारे दुवे आहेत, असे मला वाटते.

आधुनिक श्वानांचे हे मानवसदृश वर्तन (near human behaviour) बघितल्यावर कुत्रा माणसानंतरचा उत्क्रांत प्राणी न मानणे ही एक प्रकारची लबाडी आहे, असे मानावे लागते. माणसाशी जुळवून घेणार्‍या कुत्र्यांचा हा विकास बघितल्यावर मी वर उल्लेख केलेला श्लोक किती चपखल आहे, हे पटल्याशिवाय राहणार नाही. 

१. https://www.newscientist.com/article/2330283-gene-edited-dogs-created-from-cloned-skin-cells-for-the-first-time/

२. https://ocm.auburn.edu/experts/2019/10/010117-designer-dogs-breeding.php

परिशिष्ट - 

माझा हा पण लेख मी नेहेमीप्रमाणे डॉ० दीक्षितांना वाचायला दिला होता. त्यांनी बर्‍याच उपयुक्त टिप्पण्या केल्या. त्या इथे स्वतंत्रपणे देत आहे.

० प्रथम कुत्रा मानवी संपर्कात आला, मग मानवी समूहांबरोबर राहून कित्येक हजार वर्षे उत्क्रांत होत राहीला.  (हे मला पटतं कारण अधर्वट टाकून दिलेली शिकार किंवा अन्न कुत्र्यांना त्यांची गरज भागविण्यासाठी आयती पर्वणी ठरली असणार -रा०उ०)

० कुत्र्यांसाठी अगदी पंचतारांकित हॉटेल्स, शाळेत नेण्या-आणण्यासाठी व्हॅन किंवा बसेस, खास टीव्ही चॅनेल्स, पोहण्य़ाचे तलाव इ० विकसित केले आहेत.

० आज समाजमाध्यमांमुळे दिसून येणारा कुत्र्यांमधील वर्तनविकास प्रयोगशाळेत इतक्या मोठ्या प्रमाणावर कधीही बघायला मिळणार नाही. त्यामुळे समाजमाध्यमांवर लोकांनी हौसेने टाकलेल्या क्लिपा कुत्र्यांच्या वर्तनविकासाच्या संशोधनात महत्त्वाचे साधन ठरतात.

० इतर विकासाबरोबरच कुत्र्यांमधील मानवी भाषेची आकलन क्षमता आश्चर्यकारक आहे. 

० अलिकडे काही कुत्र्यांना कॅन्सरसारखे आजार अगोदरच कळतात, असे लक्षात आले आहे. विशेष शिक्षण दिलेले कुत्रे वृद्धाना उत्तम सोबत करतात.

लैंगिक वर्तन

एका गृहस्थांनी मला मानवी लैंगिक-वर्तनावर नुकतीच चावी मारली.

मानवी लैंगिक-व्यवहाराचे कोडे सोडवताना काहीतरी भोज्जा (संदर्भबिंदू) पकडणे आवश्यक ठरते. दोन प्रमुख भोज्जे या संबंधीच्या चर्चेत वैयक्तिक जडणघडणीनुसार निवडले जातात-

१ ला भोज्जा - "सुसंस्कृत मानवसमाज"

"सुसंस्कृत" मानवसमाजाने निर्माण केलेल्या नैतिकतेच्या, धार्मिक जटिल कल्पना कायम निसर्गाविरूद्ध केलेल्या आचरणाचे उदात्तीकरण करतात. मग "ब्रह्मचर्य", "षड्रिपू" सारख्या कल्पना गळी उतरवून जे आऊटलायर्स यात यशस्वी होतात त्यांना डोक्यावर घेतले जाते. याशिवाय नैतिक-अनैतिकतेच्या कल्पना प्रत्येक संस्कृतीनुसार बदलतात, त्यामुळे उडणारा गोंधळ वेगळाच...

"सुसंस्कृत" मानव समाजाला आपण मूलत: माकडे आहोत हे स्वीकारायला जड जाते. आपण विचार करणारे असल्यामुळे जीवसृष्टीत आपले स्थान वेगळे आहे अशी एक भ्रामक कल्पना त्यात अंतर्भूत असते. प्रत्यक्षात माणसाचे असंख्य प्रश्न निसर्गापासून फटकून राहण्यातून निर्माण होतात, याचा पूर्णपणे सर्वांना विसर पडलेला असतो.वैज्ञानिक सत्ये चटण्या कोशिंबिरीसारखी तोंडी लावायला वापरली जाते.

आपण विचार करू शकतो म्हणून प्रत्येक निसर्गाच्या प्रत्येक व्यवहारावर नियंत्रण मिळवू शकतो, हा दर्प अशा लोकांमध्ये सहसा असतो.

हा भोज्जा पकडणार्‍यांचा जीवशास्त्राशी ३६ आकडा असतो. ही माणसे वैज्ञानिकांपेक्षा धर्मगुरूंना जास्त मानतात. स्वत:च्या प्रश्नांची उत्तरे शोधतांना धर्माचा आधार घेतल्याने, आयुष्याचा ताबा आपोआप धर्मगुरूंकडे दिला जातो, हे विसरले जाते.

एकंदर आग "रामेश्वरी आणि बंब सोमेश्वरी" असा प्रकार असतो.

२ रा भोज्जा - मानवी जीवशास्त्र

हा भोज्जा पकडला तर मानवी लैंगिक-व्यवहाराचे कोडे बर्‍यापैकी अलगद सुटते. प्रथम निसर्गाला मानवी समाजाचे नियम कळत नाहीत, तो त्याच्या नियमांनी पुढे जातो. हे (काहीसे गैरसोईचे) वास्तव स्वीकारणे आवश्यक ठरते. या शिवाय "मानव हा विचार करणारा" प्राणी असला तरी ती क्षमता अनेक कारणांनी सर्वांमध्ये समान विकसित होत नाही. किंबहुना ही क्षमता बहुसंख्य लोकात विकसितच होत नाही. त्यामुळे सर्वांकडून या धारणेला योग्य असे "विवेकप्रधान" वर्तन होत नाही. ज्यांना जीवशास्त्र पचवता येते, त्यांनाच हे कळू शकते.

आपण मूलत: माकडे असल्यामुळे आपले लैंगिक वर्तन आपल्या कपिकुळातील जातभाईंसारखेच असणार आहे, हे एकदा स्वीकारले की भ्रामक कल्पनांच्या गुंत्यात अडकावे लागत नाही. नीतिप्रधान उत्तरे शोधण्याऐवजी कल्पक पण गरजांना न्याय देतील अशी उत्तरे शोधण्याकडे कल असतो. उदा० लैंगिक भूक भागविणारी खेळणी वरील गटातील लोकांना अनैतिक, अभिरुचीहीन वाटतील पण २ र्‍या जीवशास्त्रवादी गटाला याचे काही वावगे वाटणार नाही. जीवशास्त्रवादी गट नीति-अनीतिच्या सुटसुटीत कल्पनांचा आदर ठेऊन पुढे जातो. मग "सुरक्षित आणि संमती" घेऊन केलेले लैंगिक आचरण "भोगवाद" न ठरता गरजांची पूर्तता करणारे ठरते.

जगात वेगवेगळ्या ठिकाणी साजरे केले जाणारे "लैंगिकतेचे उत्सव" मग वावगे/चूकीचे वाटत नाहीत. "नग्नतेची" किळस वाटत नाही. तसेच हीरामंडीतील श्रीमंत पुरूषांना "शिक्षण" देणार्‍या, जर्मनीतील सर्वात जुन्या कुंटणखान्यातील इन्कमटॅक्स भरणार्‍या, अमेरिकेतील कुंटणखान्यातील पी०एच०डी० झालेल्या ’वेश्यांचे’ कौतूक वाटल्याशिवाय राहात नाही.

राजीव उपाध्ये

देशाचे भवितव्य

 देशाचे भवितव्य 

========

-राजीव उपाध्ये, एप्रिल २०२४

माझ्या काही धारणा (किंवा भूमिका) मी वारंवार तपासत असतो. माझी एक भूमिका अनेकांना, त्यातही भगव्या विचारसरणीच्या लोकांना माझी एक भूमिका अजिबात आवडत नाही. ही भूमिका म्हणजे - 

"भारत या देशाला फारसे भवितव्य नाही."

यात बहुतेक तळागाळातल्या कार्यकर्त्यांचा बराच समावेश असतो. बरं या लोकांना स्वच्छ आणि लांबचा विचार अजिबात करता येत नाहीच, लिखाण तर दूरची गोष्ट. लगेच हमरीतुमरीवर येतात. 

"भारताला फारसे भवितव्य नाही", या माझ्या धाडसी दाव्याला काही महत्त्वाचे आधार आहेत. ज्या वेगाने देशापुढचे प्रश्न गंभीर बनत जा्त आहेत, त्यात तेल ओतणारे घटक म्हणजे बेसुमार लोकसंख्या, जागतिक तापमान वाढ (विशेषकरून विषुववृत्ताजवळचे स्थान), कल्पकतेचा अभाव.

०भारतातील बेसुमार लोकसंख्येने  लोकशाही राज्यव्यवस्था जवळपास कोलमडून पडली आहे असे कधीकधी मला वाटते. याचा अर्थ असा नाही की मी एकाधिकारशाहीचा समर्थक आहे. पण नागरिकांच्या उत्पादकतेच्या (क्षमतेच्या) व्यस्त प्रमाणात अस्मिता जाग्या होणे, सरकारकडून बेफाम आणि अवाजवी अपेक्षा, मर्यादित साधनसंपत्ती, भ्रष्ट नोकरशाही अशा ठळक कारणांनी लोकशाहीला चुना लागतो.

० जागतिक तापमान वाढीचा देशाच्या भवितव्याशी संबंध काय? असा प्रश्न कुणालाही पडेल. पण याचे भान असणारे एक टक्का जरी निघाले तरी डोक्यावरून पाणी गेले असे म्हणावे लागेल.

भारताचा मोठा भूभाग विषुववृतालगत असल्याने जागतिक तापमान वाढीने आपण जास्त पोळले जाणार आहोत. वाढत जाणारा उन्हाळा उर्जेची गरज वाढवणार, उर्जेचे उत्पादन मर्यादित आणि उत्पादन/वितरण खर्चातील वा्ढीने समाजातील मोठा घटक सुखाची झोप मिळवण्यापासून वंचित राहणार, कडक उन्हाळ्याने केवळ आर्थिक गणिते कोलमडणार नाहीत तर बहुसंख्य लोकांच्या उत्पादकतेवर तसेच मानसिक स्वास्थ्यावर त्याचा परिणाम झाल्याने अनेक समस्या गंभीर बनतात. धार्मिक उन्माद वाढतो. विवेक संपतो. 

चिडेचिडेपणा वाढला किंवा लोकांचा संयम संपतो, टोकाचे पाउल उचलले जाते आणि अपघात, गुन्हेगारी वाढते. भारतीय समाजाची असंवेदनशीलता करोनाकाळात भरपूर दिसली आहे.

केवळ उन्हाळाच नाही तर पावसाळ्याचे चक्र पण जागतिक तापमान वाढीने कोलमडल्याचे आपण बघत आहोत. अवकाळी पावसाने होणार्‍या नुकसानाने शेतकर्‍यांच्या कष्टावरून जेव्हा बोळा फिरतो तेव्हा खूप अस्वस्थ व्हायला होते. नद्यानाल्यांना येणारे पूर, भूस्खलनाने होणारे नुकसान असे वाढलेल्या पावसाचे पण अनेक तोटे आहेत.

० असे गुंतागुंतीचे प्रश्न सोडवायला जी कल्पकता लागते, त्या कल्पकतेची उपासना आपल्याकडे शून्य आहे. हे फार धाडसी विधान आहे आणि मी ते पूर्ण जबाबदारीने केले आहे.  कल्पकता विकसित होण्यासाठी वेगळ विचार करावा लागतो, वेगळा विचार करणार्‍या लोकांचा आदर ठेवणारा समाज तयार व्हावा लागतो. आजचा भारतीय समाज वेगळा विचार स्वीकारू शकत नाही, तो लगेच हिंसक बनतो. 

सह्याद्रीमध्ये हिंडल्याशिवाय वेताळ टेकडी किती छोटी आहे याची समज येत नाही आणि हिमालयात हिंडल्याशिवाय सह्याद्रीचे छोटेपण कळत नाही. कल्पकतेचे पण तसेच आहे. 

समाजमाध्यमांच्या कृपेने आज शतकानुशतके कल्पकतेची उपासना करणार्‍या चीनी कल्पकतेचे दर्शन झाल्यावर आपण भारतीय किती छोटे आहोत हे समजते. चीनी कल्पकतेचे सामर्थ्य त्यांच्या पेटंटच्या संख्येत प्रतिबिम्बित झाले आहे. वेगळ्या विचाराला दंडित करणारी भारतीय मानसिकता चीनशी कल्पकतेची बरोबरी कधीही करू शकणार नाही, याचा मला ठाम विश्वास वाटतो. शतकानुशतकांचा कल्पकतेचा बॅकलॉग भरून काढणार कसा. आपले सामर्थ्य पेटंटमध्ये नसून फक्त टेंपलच्या संख्येत आणि संपत्तीत एकवटले आहे. कटु आहे पण सत्य आहे.

भगव्या मानसिकतेच्या मंडळीना या कटू सत्याची जाणीव करून दिल्यावर खुप राग येतो. मग ते खालच्या पातळीवर उतरून धमक्या द्यायला सुरुवात करतात. "झालेले काम तुम्हाला दिसत नाही का?" असे विचारतात.

या मूर्खांना मला इतकेच सांगायचे आहे समस्या ज्या वेगाने वाढत आहेत त्या प्रमाणात उपाय शोधण्याचा वेग नगण्य आहे. जे काम झाले आहे ते आवश्यक होते, पण पुरेसे नक्कीच नाही...

० वरील सर्व घटकांबरोबर आणखी एक चिंताजनक घटक म्हणजे भारतीय समाजाचे ढासळलेले आरोग्य - शाळेतल्या मुलांना येणारे हृदयविकाराचे झटके, त्याबरोबरच भारत आता कर्करोगाची जागतिक राजधानी बनल्याचे वृत्त कुणाला अस्वस्थ करत नसेल तर तुमचा भावनिक मृत्यू झाल्याचे खुशाल समजावे. कदान्नाला मिळणारी प्रतिष्ठा, सास्थ्य बिघडवणार्‍या जीवनशैलीचे नारायण मूर्तीसारख्या व्यक्तीकडून होणारे बेजबाबदार आणि अक्षम्य समर्थन भारतीय समाजाच्या आरोग्याचे प्रश्न सोडविण्याच्या पलिकडे नेतात.  

गेले कित्येक वर्षे टीकेचा विषय असलेला माझा "किडक्या प्रजेचा" सिद्धान्त आता "बियॉण्ड डाऊट" सिद्ध झाला आहे...

*ब्राह्मणांच्या बौद्धिक विकासाची जीवशास्त्रीय कारणे*

*ब्राह्मणांच्या बौद्धिक विकासाची जीवशास्त्रीय कारणे*

=========================

-राजीव उपाध्ये (१४.०२.२०२४)

पर्यावरणातील आह्वानांनुसार मानसिक जडणघडणीत, शरीररचनेत अथवा अवयवात बदल घडून येणे हे जीवसृष्टीमध्ये सर्रास घडून येते. त्याची असंख्य उदा० आजूबाजूला माणसांमध्ये पण बघायला मिळतात. भारतात गुजराती समाजात उद्योग रक्तात भिनलेला आहे असे म्हटले जाते. भारतात पश्चिम किनार्‍यावर सिद्दींचे वंशज धावपटू म्हणून प्रसिद्ध आहेत [१]. दक्षिण आशियातील बजाऊ ही जमात प्राणवायुशिवाय पाण्यात बुड्या मारून मासेमारी करण्यासाठी प्रसिद्ध आहे [२]. अशी असंख्य उदा० देता येतात.

भारतीय समाजात ब्राह्मण दीर्घकाल समाजाच्या शीर्षस्थानी राहीले, हे आज कुणीही नाकारणार नाही. फार काय, याचमुळे ब्राह्मण इतर समाजबांधवांच्या तिरस्कारास पात्र ठरले. पण ब्राह्मणांचा तिरस्कार हा मला वर्गात अभ्यास करून  १ल्या येणार्‍या मुलांचा तिरस्कार वाटतो. वर्गात अभ्यासात पुढे असणारी मुले त्यांचे स्थान टिकविण्यासाठी भलेबुरे मार्ग अवलंबतातच. ब्राह्मणांनी पण तेच केले. पण इतरांना वाटणार्‍या तिरस्काराचे उदासिनीकरण (न्युट्रलायझेशन) करण्यात पूर्णपणे अपयशी ठरले आणि त्यामुळेच आजचे ब्राह्मण मोठ्या सामाजिक नामुष्कीला तोंड देत आहेत.

ब्राह्मणांच्या वर्चस्वाची समाजशास्त्रीय़ मीमांसा भरपूर झाली आहे. त्यात मला पडायचे नाही कारण तो चावून चोथा झालेला विषय आहे, त्यात नवे असे काही हाती लागणे मुष्कील आहे. पण त्या पलिकडे काही कारणे असू शकतात. 

*खरं तर बुद्धी, दीर्घायुष्य ही एका विशिष्ट वर्गाची मक्तेदारी नाही.* पण एखाद्या मानवसमूहात काही गुणांचे प्रमाण लक्षणीय़ वाढलेले दिसत असेल तर ते का? याचे कोडे कोणत्याही चौकस व्यक्तीला सतावत राहते. 

*आपल्याकडे जे नाही ते जर दुसर्‍या कुणाकडे असेल तर वैषम्याची भावना निर्माण होते. उदा० पैसा, ताकद, आरोग्य/स्वास्थ, रुप इ० इ० ब्राह्मणांचा तिरस्कार माझ्यामते मुख्यत: त्यांच्या बुद्धीमुळे होतो, असे म्हटले तर वावगे ठरू नये.* ब्राह्मणांना त्यांची बुद्धी निसर्गत: मिळाली की काळाच्या ओघात विकसित झाली? या प्रश्नावर थोडा उजेड टाकायचा हा एक छोटा प्रयत्न...

 

ज्यू, जपानी लोकांत आढळून येणा‌र्‍या दीर्घायुष्याची करणे शोधायचा प्रयत्न बराच झाला आहे. पण माझ्या आतापर्यंतच्या वाचनात/अभ्यासात ब्राह्मणांच्या बौद्धिक विकासाची जीवशास्त्रीय कारणे शोधायचा प्रयत्न कुणी केल्याचे आढळले नाही आणि तसा शिस्तबद्ध अभ्यास कुणी करेल असे ही वाटत नाही. कारण अशा  अभ्यासाला निधी उपलब्ध होईल असे वाटत नाही. कारण चुकुनमाकुन अशा संशोधनाने ब्राह्मणांच्या श्रेष्ठत्वावर शिक्कामोर्तब केलेच तर त्यासारखे अप्रिय (पोलिटिकली इन्करेक्ट) सध्याच्या काळात दुसरे काहीही नाही. 

त्यामुळेच मला ब्राह्मणांच्या बौद्धिक विकासाविषयी जे जीवशास्त्रीय विचार मांडायचे आहेत, त्यांच्याकडे काही  तर्कनिष्ठ अटकळी/अंदाज या कोनातूनच बघितले जावे. त्याची प्रेरणा मला आधुनिक चेता/मस्तिष्क विज्ञान, ध्यानावर झालेले संशोधन[३] यातून मिळाली आहे. *बुद्धी फक्त ब्राह्मणांकडे असते असा ही दावा मला करायचा नाही.* कारण बुद्धीचे अनेक पैलू असतात आणि ते वेगवेगळ्या परिस्थितीनुसार विकसित होतात. त्यामुळे असा कुणी तर्क किंवा आरोप केलाच तर तो मात्र एक निर्बुद्धपणा ठरेल.* महत्वाचे म्हणजे माझ्या मर्यादांचे मला पूर्ण भान आहे.*

भारत, आर्यावर्त, हिंदुस्थान इ० नावाने ओळखल्या गेलेल्या भूप्रदेशात मानवी संस्कृतीला स्थिरावायला बरेच पोषक वातावरण मिळाले. या संस्कृतीमध्ये जो अग्निपूजक समाज होता, त्याने केलेल्या वाङमय निर्मितीचे जतन करण्यासाठी, लेखनकला विकसित न झाल्यामुळे, फक्त मौखिक परंपरेचा पर्याय उपलब्ध होता. मौखिक परंपरेने कोणत्याही माहितीचे जतन करणे किती अवघड आहे, हे समजून घेणे इथे अतिशय आवश्यक आहे. 

रस्त्यावरील कोणत्याही १०० माणसांना त्यांनी शालेय जीवनांत पाठ केलेल्या कविता म्हणून दाखवायला सांगा. १ली ते १०वी या प्रत्येक इयत्तेमधील एक अशा दहा कविता म्हणून दाखविणारी १० माणसे तरी सापडतील का, याची मला शंका आहे. आणि समजा सापडली तर कर्तव्य म्हणून पाठांतर केलेली आणि आवड म्हणून पाठ केलेली माणसे वेगळी आहेत असे लक्षात येईल. कवितेचा अर्थ, चाल, लय आवडली तर पाठांतर सोपे होते. 

आधुनिक चेताविज्ञान असे सांगते की एकाग्रतेने मेंदूच्या उपाग्रखण्डाचा (prefrontal lobe) वेगाने विकास होतो. ज्या संवेदनांवर एकाग्रता जास्त होते त्यासंबंधी मेंदुच्या भागाशी उपाग्रखण्डाच्या जोडण्या वाढतात आणि मेंदूचा विकास होतो. जसे खेळात स्नायविक हालचाली नियंत्रित करणारा गतिबाह्यक आणि उपाग्रखण्डाबरोबर विकसित होतो [४]. संगीतात श्रवणशक्ती आणि काही भाषासदृश कौशल्यांचा विकास होतो. नृत्यकलेत अवकाश, संगीत, लय-ताल यांच्याशी संबंधित जाणीवा आणि स्मृती इ० केंद्रे जोडण्या निर्माण होऊन विकसित होतात[५]. गमतीचा आणि महत्त्वाचा मुद्दा असा की सध्याच्या काळात स्मृतीभ्रंश आणि तत्सम आजारांचा सामना करण्यासाठी जे व्यायाम तयार केले गेले आहेत, त्यात याच कल्पना केंद्रस्थांनी आहेत.

वैदिक संस्कृतीने निर्माण केलेले प्रचंड वाङमय जतन करण्यासाठी ब्राह्मणांना मेंदूचा मोठ्या प्रमाणावर वापर अतिशय एकाग्रतेने आणि कर्तव्यबुद्धीने करावा लागला. शतकानुशतके वेदसंहितांचे रक्षण करण्यासाठी जटा/घनपाठादी तंत्रे वापरली गेली. ही तंत्रे समजून घेतली [६] तर असे लक्षात येईल की संहितांमधला एकही शब्द हरवू नये हा या मागचा महत्त्वाचा उद्देश. वैदिक संस्कृतीमध्ये अत्यंत महत्त्वाच्या गायत्री मंत्राच्या घनपाठाचे सादरीकरण या दुव्यावर पहाता येईल.  हे सर्व पाठ करताना मेंदूला जो व्यायाम होतो, त्यामुळे ब्राह्मणांमध्ये उपाग्रखण्डाचा वेगाने विकास झाला. वैदिक शिक्षण गुरुगृही आठव्या वर्षी चालू होई. बरेचसे वैदिक शिक्षण प्रजननपूर्व काळात होत असल्याने विकसित मेंदूशी संबंधित काही जनुकीय बद्दल पुढच्या पिढ्यांमध्ये संक्रमित होत राहिले आणि त्यामुळे पुढच्या पिढ्यांना फायदा झाला. परिणामी ब्राह्मण अधिकाधिक बुद्धिमान होत राहिले.

जेव्हा ब्राह्मणांचे पारंपरिक व्यवसाय मागे पडले तेव्हा या उत्क्रांतीला काही कारणांनी खीळ बसली. पण या जनुकीय बदलांचा फायदा  मात्र पुढल्या  पिढ्यांना बर्‍याच प्रमाणात झाल्याचे दिसून येते. पण हा फायदा अनंतकाळपर्यंत ब्राह्मणांना मिळेल का? या प्रश्नाचे उत्तर नाही असे द्यावे लागेल. कारण आता जनुकीय विद्राव्यता (genetic dilution) सांस्कृतिक अभिसरणामुळे खुप वाढली आहे. एकदोन स्तोत्रे मुलांना पाठ करायला लावून हे परत साधता येईल का? या प्रश्नाचे उत्तर पण नाही असे द्यावे लागेल. पिढ्या न पिढ्या सतत काही वर्षे काही संहितांची पारायणे करायची आणि एकदोन स्तोत्रे मुलांना पाठ करायला लावायची यात संख्यात्मक आणि गुणात्मक फरक नक्कीच आहे. त्यामुळे ब्राह्मणांचे बलस्थान (*वैदिकपठणाने विकसित पावलेला उपाग्रखण्ड*) काळाच्या ओघात सहज नाहीसा होईल. जनुककोषावर बाहेरून होणारे आघात (ताण, प्रदूषण, कुपोषण) देखिल यांस कारणीभूत ठरणार आहेत, हे विसरता कामा नये.

मी इथे मांडलेल्या या कल्पना conjecture स्वरूपाच्या असल्यामुळे बर्‍याच लोकांना (ब्राह्मणत्वाचा न्यूनगंड असलेल्यांना आणि ब्राह्मणांचा द्वेष करणार्‍यांना) हास्यास्पद वाटतील, पण त्यांनी एखादे अपरिचित काव्य "घनपाठाचे तंत्र" वापरून पाठ करायचा प्रयत्न करावा आणि मग मला सांगावे.

संदर्भ:

[१] https://www.youtube.com/watch?v=ped-uIlw_24

[२] https://www.scientificamerican.com/article/human-sea-nomads-may-have-evolved-to-be-the-worlds-elite-divers/

[३] https://www.youtube.com/watch?v=7CBfCW67xT8&rco=1

[४] https://www.apa.org/monitor/2019/03/athletic-brain

[५] https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fnhum.2017.00566/full

[६] https://www.youtube.com/watch?v=Ti4d31KGN1w